خالواش چیست؟
“خالواش” یا “نعنا خالواش” نام تعیین شده توسط فرهنگستان زبان فارسی برای گیاه پونه است که پیشتر با نام های دیگری مانند فودنه، پودنه، فودنج یا فود و در زبان آذری با نام “yarpoz” (یارپوز) شناخته می شود. خالواش (پونه) گیاهی است از سرده نعنا است و اگر برگ های آن را له کنید عطر نعنا خواهند داد. روغن پونه (روغن خالواش) بسیار سمی بوده و اصلا خوراکی نیست اما مصرف گیاه خالواش تازه و خشک امری متداول است و گاهی خالواش خشک به جای نعنا خشک در خانه ها به کار می رود. اسانس پونه نیز اسانسی بسیار غلیظ بوده و حتی در مقادیر کم سمی و کشنده است و گزارش هایی از مرگ بیمارانی که به دلایل مختلف از اسانس غلیظ خالواش استفاده کرده اند وجود دارد و به همین دلیل کنگره آمریکا درخواست منع استفاده اسانس خالواش در زنان حامله را ارائه کرده است. مهاجرین اولیه در آمریکا از خالواش را خشک کرده و پودر می کردند و سپس از پودر خالواش برای دفع حشرات استفاده می کردند. همچنین در تاریخچه انجمن سلطنتی لندن خاطر نشان شده است که این انجمن استفاده از پونه (خالواش) را برای کشتن مار زنگی پیشنهاد داده است.
نام گذاری پونه به خالواش و تعریف فرهنگستان زبان فارسی : «گونه ای نعنا به شکل خوابیده یا خیزان با ساقه های متعدد و پوشیده از کرک های متراکم و گسترده؛ پهنک برگ ها تخم مرغی، به طول ۵ تا ۲۰ میلی متر و حاشیهٔ صاف یا کموبیش دندانهدار است و گل آذین آن دارای چرخه های کروی و گل های غالباً بنفش و به ندرت سفید است که با فاصله از یکدیگر و پرشمار در محور برگ ها و در طول ساقه قرار گرفته اند.»
خواص گیاه خالواش چیست؟
پونه از خانواده نعناع است و ترکیب اصلی موجود در گیاه پونه، اسانس روغنی فرار یا روغن منتول است و در اعضای گیاه خالواش یا همان پونه مقداری تانن، مواد رزینی و قند نیز وجود دارد و حاوی مقدار زیادی ویتامین است. گیاه پونه در فصل گرما میروید، اما سایه روشن را بهتر می تواند تحمل کند و در خاک های مرطوب و غنی از مواد آلی مانند کود برگ به خوبی رشد میکند.
- در طب سنتی به عنوان آرام بخش و مسکن استفاده می شود.
- تزریق عصارهٔ پونه به موش های آزمایشگاهی نشان داد که این گیاه دارای خواص آرام بخشی خوبی است.
- رفع سوء هاضمه یکی از معروف ترین خواص خالواش است.
- پونه روان کننده عادت ماهانه است.
- پونه در طب سنتی به عنوان ماده ای برای کاهش نفخ معده نام برده شده است.
- دم کرده برگ و گل پونه در دل درد و آنفلو آنزا مؤثر است.
- برگ ها ، گلها و همچنین ساقه های پونه میتوانند جایگزین مناسبی برای بسیاری از آنتی بیوتیک ها باشند.
- با توجه به خواص ضد میکروبی که در عصاره و اسانس پونه وجود دارد، میتوان از این فراوردهها به عنوان جایگزین طبیعی برای آنتیبیوتیکها استفاده کرد.
- گیاه خالواش بادشکن، معرق، مدر و محرک است.
- پونه را به عنوان تحریک کننده تولید صفرا نیز میشناسند.
- عصارهٔ پونه دارای خاصیت تسکین دهندهٔ درد نیز میباشد.
- در محیط آزمایشگاه دیده شد که عصارهٔ پونه در مقابل ویروس تب خال، ویروس آنفلوآنزا، بیماری نیوکاسل و ویروسهای مختلف دیگر فعال است.
علاوه بر اینها در خصوص فواید پونه می توان خاصیت پونه برای مقابله با بیماری های زیر را نام برد :
- پونه گرفتگی بینی را برطرف می کند.
- پونه در از بین بردن حالت تهوع و استفراغ مفید است.
- مشکلات و ناراحتی های گوارشی به طوری که از ترش کردن معده جلوگیری میکند و برای هضم غذا و برطرف کردن سکسکه مفید است.
- پونه برای سرماخوردگی ، آنفلوآنزا و آسم مفید است.
- پونه برای درمان سرفه و سیاه سرفه مفید است.
موارد مصرف خالواش چیست؟
- در آشپزی و شیرینی پزی کاربرد داشته است.
- در کتاب آشپزی رومیان (اِپیسوس) گیاه خالواش را به همراه پونه کوهی و انجدان رومی و گشنیز در بسیاری از دستورهای غذائی بکار میبردند.
- امروزه خالواش مصرف کمی در آشپزی دارد.
- در گذشته برای سقط جنین بکار می رفت.
- اسانس خالواش (پونه) در صنعت عطرسازی کاربرد دارد.
- در یونان باستان و روم قدیم کاربرد داشته و یونانیان برای معطر کردن شراب از آن استفاده میکردند.
- در کاربردهای شیمیایی از ماده سمی “پولگون” آن استفاده می شود.
- با گیاه پونه می توان یک دم کردهٔ گیاهی فوق العاده تهیه نمود.
طرز تهیه دم کرده پونه
یک قاشق غذاخوری سرخالی از برگ یا گل پونهٔ تازه یا یک قاشق چای خوری برگ پونه خشک شده را در چای صاف کن درون یک لیوان ریخته و یک فنجان آب در حال جوش را روی آن بریزید. اجازه دهید مدت ۱۰ دقیقه دم بکشد و رنگ چای در بیاید. اگر دوست داشتید میتوانید آن را کمی شیرین کنید. از دم کرده گیاه خالواش برای درمان سرما خوردگی، زکام، سردردها، مشکلات گوارشی، کم کردن تب خفیف، تسکین گلو درد، بهبود نفخ شکم، حالت تهوع، دردهای قاعدگی و بی خوابی استفاده میشود. مقدار مصرف دم کردهٔ پونه به طور معمول ۲ تا ۳ فنجان در روز است و محدودیت خاصی در طول درمان وجود ندارد.
ریشهٔ واژه پونه نام شناخته شده ی خالواش چیست؟
ریشهٔ پونه «پوتونک» بوده که به پوتونه (یا پوتینه)، فودنه، پودنه، فودنج، یا فود، دگرگون شد و همینک واژه پونه در زبان فارسی معیار استفاده میشود.
- در تهران قدیم پوتونه نامیده می شده است.
- در کردی پوونگه نام دارد.
- در اردو پودینه گفته می شود.
- به زبان مازندرانی بدان پیتنک نام دارد.