روش های ایجاد خلاقیت در کودکان

خلاقیت (Creativity) از مهم ترین ویژگی های تربیتی هر انسانی است که به صورت اکتسابی در کودکی امکان پرورش یافتن دارد. در واقع خلاقیت صفتی است که اگر برای پرورش آن تلاش شود، در یک انسان نمود پیدا می کند. البته یکی از مهم ترین مسائلی که در مورد خلاقیت وجود دارد، یکسان نبودن مفهوم خلاقیت با هوش و استعداد است چرا که معنای خلاقیت قدرت آفرینندگی یا آفرینش گری است که با معنای هوش و استعداد متفاوت است. افراد خلاق افراد خلاق خیال‌ پردازی هستند و با همین خیال پردازی ها رویاهای خود را در ذهن خود ترسیم کرده و با روش های خلاقانه اجرا می کنند. هوش مسئله ای ذاتی است که از سمت خداوند به انسان هدیه داده میشود و ضریب هوشی انسان ها یکسان نیست. اما خلاقیت بیشتر دارای ابعاد اکتسابی بوده و میتواند با آموزش پیشرفت چشم گیری داشته باشد. برای ایجاد خلاقیت در کودکان باید از روش هایی استفاده کرد که شیوه تفکر کودک را پرسشگر، با اعتماد به نفس و … بار آورد که در ادامه همین مطلب از موج باز به صورت کامل توضیح داده شده است. در واقع روش های ایجاد خلاقیت در کودکان دارای ابزارها و راه های مختص به خود است که قدرت تخیل کودک را بالاتر برده و امکان تصورسازی در ذهن او ایجاد می کند. از طرفی چون خلاقیت نوعی تلاش و تکاپوی مغزی است، باید روش های ایجاد خلاقیت در کودکان، ذهن کودک شما را به چالش های متناسب با سن او بکشاند. وقتی کودک شما دارای ذهن خلاق شود، در رده انسان هایی قرار می گیرد که به لحاظ دسته بندی دارای ویژگی های افراد خلاق است. این ویژگی ها در حالت کلی شامل موارد زیر است :

هوش : افراد خلاق دارای هوش کافی برای حل مسئله می شوند. یعنی بر اساس روش های ایجاد خلاقیت، هوش آنها نیز تقویت شده و بهبود یافته است و در نتیجه از هوش کافی برای حل خلاقانه مسائل بهره مند می شوند.
تفکر سیال : تقکر سیال یعنی یافتن راه حل های گوناگون برای یک مسئله و یا داشتن ایده های مختلف در مورد آن
انعطاف‌ پذیری ادراکی: انعطاف‌ پذیری مفهومی متفاوت از تفکر سیال است و به معنای شکستن قوانین تعیین شده است. یعنی کسی که خلاقیت در آن پرورش یافته است و فردی خلاقی است، توانایی دست کشیدن از یک قاعده، قانون و چارچوب را در راستای یافتن چارچوب‌ های جدید دارد. در واقع ذهن افراد خلاق بهتر و سریع تر از ذهن سایر انسان ها می‌تواند قالب شکنی کرده و به الگوهای جدید دست یابد.
ابتکار : افراد خلاق از انجام کارهای تکراری بیزار هستند. چرا که ذهن آنها همیشه در پی یافتن راه حل های جدید برای حل یک مسئله است و از روش های یکسان در طولانی مدت خسته میشوند.
استقلال رأی و داوری: یکی از بارزترین ویژگی های کودکان خلاق، داشتن منطق و استدلال و از همه مهمتر استقلال رفتاری و عملکردی است. در واقع کودکان خلاق کودکانی هستند که اگر در مسیر صحیح پرورش داده نشوند ممکن است به سمت خود رای شدن پیش بروند. یکی از جملات معروف در خصوص کودکان خلاق عدم تمایل آنها به همرنگی شدن با جماعت است!
اعتماد به نفس: کودکان خلاق به توانایی خود اعتماد می بایند و تصویری واقعی از امکانات و حدود توانمندی‌ های خود در ذهن خود می سازند.
خطرپذیری: شاید بهتر از واژه ی خطرپذیری، ریسک پذیری باشد. به این معنا که کودک خلاق روش های مورد نظر خود را بدون ترس از انتقاد و شکست انجام می دهد و در اصل اشتباهات را فرصت‌ هایی برای یادگیری تلقی می‌کند.
تمرکز ذهنی: کودکان و افراد خلاق در حالت کلی فعال و پرتلاش هستند و از نظر ذهنی و عملی مدام ایده پردازی می کنند.
دانش: افراد خلاق یادگیری را دوست دارند. به خصوص اگر موضوعی مورد علاقه آنها باشد شاید حتی سال‌های زیادی را برای کسب دانش و تسلط بر آن موضوع مورد علاقه خود وقت صرف کرده و دانش خود را در آن زمینه بالا ببرند تا بتوانند به راه حل و جواب مورد نظر خود برسند.
پیشینه تاریخی: گاهی به افراد خلاق از زاویه دید دیگری نیز پرداخته میشود. به جر حمایت و تلاش خانواده برای به کار بردن روش های ایجاد خلاقیت در کودکان، گاهی کودکانی که این حمایت و ابزارها را ندارند افراد خلاقی می شوند. این کودکان افرادی هستند که عموماً در زندگی دچار رخدادهای متنوعی نظیر فقدان‌ های بزرگ مانند از دست دادن والدین میشوند و بعضا امکانات مالی ندارند. این نوع فقدان‌ ها عموماً موجب برانگیختن احساس نیاز فرد شده و او را برای روی آوردن به راه حل‌های خلاقانه در مسیر گذر از مشکلات هدایت می کند.
نیاز به کسب موفقیت: افراد خلاق نیاز دارند در کسب هدف‌های خود، به موفقیت‌هایی دست پیدا کنند. این نیاز منبعی قوی و دلگرم کننده برای تلاش مضاعف فرد در زمینه دستیابی به راه حل‌ های تازه، ریسک پذیری بیشتر و تمرکز قوی تر بر روی موضوع است.

اما پیش از آنکه روش های ایجاد خلاقیت در کودکان را بررسی کنیم باید ابتدا بر اساس توضیحات بالا موانع ای را که مانع رشد خلاقیت کودکان می شود را بدانیم تا ابتدا آنها را از مسیر پرورش خلاقیت کودکمان خذف کنیم.

موانع رفتاری و ارزشی که مانع بروز خلاقیت در کودکان هستند در حالت کلی عبارتند از :

آموزش راه حل های هر بازی و مسئله به کودک در همان ابتدا و بدون اجازه به او برای یافتن راه حل
تاکید به انجام تمام کارها با همان روش آموزش داده شده و جلوگیری از بروز هرگونه آزمون و خطا توسط کودک که باعث ایجاد روحیه ی ” تنها یک راه حل درست است” در کودک شده و خلاقیت او را از بین می برد.
تلاش همیشگی برای منطقی بودن و از بین رفتن انعطاف پذیری فکری و در نتیجه عدم اجازه به ذهن کودک برای تلاش در راستای یافتن راه حل هایی که حتی غیر منطقی هستند!
اصرار بر اطاعت بی چون و چرا از قوانین موحود که خود باعث اجبار رفتاری در کودک شده و مانع از کشف راه حل ها و قوانین جدید توسط او می شود.
پدر و مادری که ترس از احمق جلوه داده شدن کودکشان توسط دیگران دارند، مدام سعی می کنند حتی بازی های فکری کودکان را به آنها آموزش دهند تا مثلا همیشه شکل روی جعبه را در کوتاهترین زمان با همان راه حل منطقی موجود در راهنمای بازی بسازند، چرا که از اینکه در یک جمع دیگران کودک آنها را بی استعداد قلمداد کنند می ترسند. در صورتیکه این اشتباهترین راه است. شما باید اجازه دهید که کودک با اسباب بازی های خود زندگی کند. یعنی با آنها بازی کند و راه حل ها را خودش کشف کند.
پدر و مادری که تاکید به همرنگ شدن کودکشان با دیگر کودکان را دارند، شدیدا قدرت تخیل و خلاقیت او را سرکوب می کنند. چرا که هر کودکی طرز تفکر، استعداد، احساسات و هوش خود را دارد. پس باید اجازه دهید استعداد و قدرت خلاقیت کودک شما به روش خود او پرورش نیابد نه اینکه اگر کودکان در جامعه یا در فامیل در سن ۲ سالگی پیانو می نوازند، حالا باید کودک شما هم حتما پیانو بنوازد، چون شاید کودک شما علاقه ای به نواختن موسیقی نداشته باشد و مثلا شناگر ماهری باشد!

روش های ایجاد خلاقیت در کودکان در فرایند حل خلاقانه مسائل، دارای الگویی شش مرحله‌ ای است :

مرحله اول : حقیقت یابی که خود شامل دو بخش است

تعریف مسئله : در این مرحله کودک شما سعی در شناخت مسئله ای که باید برای آن راه حل پیدا کند، می کند.
آماده‌ سازی : کودک بعد از شناخت مسئله در جستجوی جمع‌ آوری و یافتن داده هایی است که در حل مسئله او را کمک خواهد کرد. پدر و مادرها باید دقت کافی داشته باشند که سعی در ارائه انواع اطلاعات و داده ها به کودک، باعث از بین رفتن قدرت تفکر او شده و نوعی جمع‌ آوری اطلاعات در حجم زیاد و با شیوه‌ای نامناسب تلقی میشود که باعث عدم رشد خلاقیت کودکان می‌شود.

مرحله دوم: پالایش

در این مرحله کودک محیط اطراف و اطلاعات را شناسایی و جمع آوری کرده است و حالا داده‌ های جمع‌آوری شده در مغز او، نیاز به پالایش و طبقه‌ بندی دارند.

مرحله سوم: تجزیه و تحلیل

در این مرحله کودک شما سعی می کند با کمک گرفتن از مراحل قبلی راه حل های ذهنی خود را تصویر سازی کرده و قدرت انجام آنها را بررسی کند.

مرحله چهارم: ایده‌ یابی

در این مرحله، کودک شما به کمک داشته‌ های ذهنی که در مراحل اول تا سوم طی فرایندهای ویژه‌ ای جمع‌ آوری و پردازش شده‌اند،شروع به تولید ایده‌های خلاقانه ی خود می‌کند که شامل گام‌ های زیر است:

ایجاد ایده‌ها: تدبیر ایده‌ های آزمایشی موقت به عنوان سرنخ‌ های ممکن
پروراندن ایده‌ها: این مرحله با انتخاب مفیدترین ایده‌های حاصله و افزودن یا تغییر و ترکیب آنها که منجر به ایجاد ایده‌های جدیدتر و متکامل تر می‌شود انجام می‌پذیرد.

مرحله پنجم: راه حل یابی

مرحله راه حل یابی شامل دو گام زیر است:

ارزشیابی کودک : کودک از این طریق بهترین ایده‌ های تولید شده را انتخاب می‌کند.
گزینش: انتخاب راه حل نهایی از میان ایده‌های گزینش شده و پیاده‌سازی آن

مرحله ششم: دریافت بازخوردها

این مرحله که از مهم ترین مراحل است، مرحله انتظار کودک برای دریافت بازخورد مناسب از اطرافیان خود است. مثلا اگر روی جعبه اسباب بازی یک شکل یه عنوان راه حل عنوان شده اما کودک شما شکل دیگری را درست کرده است باید او را تشویق کنید و او را متوجه کنید که راه جدیدی را یافته است که بسیار ارزشمند است و در صورتیکه کودک بعد از مدتی وقت گذاشتن هیچ شکلی را نساخته و عملا به نتیجه ای نرسیده و حالا منتظر بازخورد است باید با زبان کودکانه او را متوجه کنید که همچنان برای رسیدن به پاسخ باید خودش تلاش کند.

ابزارها و روش های ایجاد خلاقیت در کودکان

حالا با دانستن مطالب بالا و آگاهی های کسب شده میتوان به روش هایی اشاره کرد که در مسیر رشد و پرورش خلاقیت کودکان موثر هستند :

بازی‌ های فکری

انواع بازی‌ های فکری که به حل معما منجر میشوند برای رشد ذهن و خلاقیت کودک بسیار مفید است. البته به شرطی که شما همان ابتدا راه حل را به کودک آموزش نداده و اجازه دهید خودش راه حل را بیابد.

بازی در هوای آزاد

بازی کودک در هوای آزاد مسبب رشد خلاقیت اوست چرا که انسان به صورت ذاتی در طبیعتی که هوای سالم تری دارد، ذهن پرکارتر و انرژی مثبت بیشتری دارد. امروزه بیشتر بچه ها با بازیهای کامپیوتری سرگرم میشوند که اشتباه ترین کار است. اگر حیاط یا فضای بازی مناسبی دارید یا پارکی نزدیکی خانه‌ شما قرار دارد،کودک را از این بازی‌ های لذتبخش محروم نکنید. با او همراه شوید و اجازه دهید حسابی خاک بازی و … کند. این نوع بازی و ساختن برخی سازه‌ ها و اشیا به خصوص با گل ، به خلاقیت او بسیار کمک می‌کند.

بازی کودکان با گل

تلاش و کوشش زیاد

کودک خود را در راستای رسیدن به جواب و راه حل به گونه ای راهنمایی نکنید که با کمترین تلاش جواب مسئله آماده باشد. کودک باید یاد بگیرد که تلاش کردن بخش مهمی از زندگی تمام انسان ها است و باید روحیه تلاش و سخت کوشی در او به وجود بیاید تا به مرور ذهن او برای یافتن و کشف راه حل مستعد شود. یکی از اصلی ترین مواردی که باعث خلاقیت کودکان می‌شود، سخت کوشی و عادت کردن به کار و تلاش برای تولید ایده‌های خلاقانه است.

ساختن کاردستی

برای بچه ها حتی در فضای کوچک منزل خودتان، شرایط و محیطی را فراهم کنید که بتوانند مقداری بریز و بپاش داشته باشند. با وسیله های کاردستی کودکانه، خمیر و … میتوانید با کودکان مسابقه ساختن کاردستی‌ های مختلف بدهید.

تلویزیون را در خانه محدود کنید؛ تلویزیون و برنامه های آن خلاقیت و تفکر را محدود می کند!

مشکل بزرگ خانواده‌ های دوران ما و به تبع آنها بچه‌ ها، تماشای بیش از حد تلویزیون است. حالا دیگر به طور معمول از عصر تا موقعی که آخرین نفر در خانه به خواب رود، تلویزیون روشن است. بچه‌ها هم (بویژه در فصل تعطیل مدارس) جلوی این جعبه جادویی لم می‌دهند و مشغول تماشا می‌شوند. به همین دلیل لازم است ساعات تماشا را محدود کنید و به جای آن اسباب بازی‌ های ساده و مناسب سن بچه‌ ها را در اختیارشان قرار دهید. تأکید بر این‌که اسباب‌ بازی ساده باشد به این دلیل است که بچه باید از بازی با آن لذت ببرد. نکته دیگر هم اینکه اسباب بازی‌ های گران‌ قیمت الزاما بهتر نیستند و در اغلب آنها (مانند یک آدم‌ آهنی) بچه نقش بسیار کمی در بازی دارد و بیشتر تماشاچی است.

کودکان را در مقابل انجام کارهای خلاقانه و صحیح تشویق کنید

یادتان باشد همه ما درصدی خلاقیت داریم و مهم آن است که همان را پرورش دهیم. پس انتظار نداشته باشید کودک شما در تمام زمینه‌ ها بهترین باشد. کاری که شما باید انجام دهید آن است که پیشرفت‌ های عادی کودک‌ تان را ببینید و او را برای انجام آنها تشویق کنید. تشویق لفظی و کارهایی مانند نصب نقاشی‌ های کودک روی دیوار یا یخچال خانه از این دست موارد است.

کودکان را از همان سن مسئولیت پذیر تربیت کنید!

یادتان باشد متناسب با سن فرزندتان کار‌هایی را در خانه به او محول کنید. این شیوه در او احساس خوبی ایجاد خواهد کرد. دادن مسئولیت و خواستن از او، به فرزند شما می‌آموزد برای حل مسائل زندگی‌اش فکر کند و راه‌حلی بیابد.

برای کودک خود نه تنها کتاب بخوانید بلکه بهتر است بگوییم زیاد کتاب بخوانید!

خواندن کتاب یکی از بهترین شیوه‌ ها برای پرورش خلاقیت بچه‌ ها است. برای کودکان کتاب بخوانید و پیش از پایان یافتن کتاب از او بخواهید پایان داستان را تعریف کند. پس از خواندن کتاب هم می‌توانید با کمک هم داستان را به صورت نمایشی اجرا کنید.