محصولات تراریخته (تراریخته چیست؟)
محصولات تراریخته، محصولاتی با دستکاری ژنتیکی هستند که از حالت عادی خارج شده‌اند. یعنی از نظر ژنتیکی محصولات تراریخته با محصول اصلی تفاوت می یابند. به عنوان مثال انتقال ژن یک حیوان مقاوم به سرما، به گیاه گوجه‌فرنگی (تحت شرایط تعبیه شده) سبب مقاومت گوجه فرنگی دستکاری شده (تراریخته) نسبت به سرما میشود. یعنی محصول تراریخته گوجه فرنگی نسبت به محصول طبیعی گوجه فرنگی در مقابل سرما مقاوم تر میشود. یا در مثالی دیگر، انتقال یک ژن مقاوم نسبت به سم موجب مقاومت محصول تراریخته در مقابل سم خواهد شد. به همین سبک انواع ژنهای مختلف با خواص بیشمار دیگری را میتوان به گیاهان مختلف منتقل کرده و محصولات تراریخته جدیدی با ویژگیهای خاص تولید کرد. در اصل لغت تراریخته از کلمه انگلیسی Transgenesis به معنی تراژن‌زایی یا تراریخت آمده است. تراریخت به فرآیندی گفته میشود که یک ژن خاص(exogenous gene) به جانداری زنده (که گیاهان را نیز شامل میشود) تزریق میشود (که تراژن : Transgene، خوانده می شود) ، که بعد از تزریق، جاندار ویژگی جدیدی پیدا کرده و آن را به فرزندانش نیز منتقل کند. با استفاده از فناوری تراریخت گیاهانی تولید شده‌اند که محصولاتی با ارزش غذایی بیشتر یا مقاوم به یک سری از آفت‌ها به دست آمده اند. محصولات ارگانیک به محصولاتی گفته میشود که در هیچ یک از مراحل کاشت، داشت و برداشت از هیچ نوع فرآیند شیمیایی استفاده نمی‌شود، یعنی برای تولید محصولات از روش‌های کاملا طبیعی استفاده میشود و هیچ گونه آسیبی نه برای انسان‌ها و نه برای محیط زیست وجود ندارد. اگر پس از بازرسی های گوناگون انواع آلودگی شیمیایی در آب، خاک یا محصول وجود نداشته باشد و تمام استانداردها رعایت شود؛ محصول ارگانیک خواهد بود. از طرفی محصولات تراریخته یا دستکاری شده ژنتیکی، محصولاتی هستند که داخل آنها یک یا چند ژن و برای اهداف مختلفی وارد شده است.
تفاوت محصولات ارگانیک و تراریخته
دکتر عمرانی درباره ویژگی ها و خصوصیات محصولات تراریخته و ارگانیک گفته است: «به معنای عام محصولات تراریخته، محصولات را به شکل ژنتیکی دستکاری می‌کنند تا بتوانند به هدف خود در تولید محصولات دست یابند. به‌عنوان مثال یک ژن که سم تولید می‌کند را از یک باکتری جدا کرده و به گیاه ذرت یا سویا منتقل می‌کنند. به این ترتیب ذرت یا سویا با تولید سم، در برابر آفات از خود محافظت می‌کنند و دچار آفت‌زدگی نمی‌شوند. بنابراین محصولات تراریخته، روند طبیعی رشد و تولید را طی نکرده و به شکل ژنتیکی دستکاری می‌شوند. لذا از زمانی که محصولات تراریخته وارد چرخه غذایی زمین شدند، یعنی از ۲۰ سال پیش تا به حال، بحث‌ها و اما و اگر های زیادی درباره آنها وجود داشته است.»
روند تولید محصولات تراریخته
سازمان‌های متولی امور بهداشت، محیط زیست و کشاورزی در سطح جهان اظهار نظرات مختلف و ضد و نقیضی درباره محصولات دستکاری شده ژنتیکی داشته اند. به این ترتیب رفتار مردم هم درباره انتخاب محصولات تراریخته و در کشورهای مختلف، متفاوت بوده است. اروپایی ها معمولا نسبت به سلامت محصولات غذایی خود ایمنی و دقت بیشتری را مدنظر قرار می‌دهند و تا حد زیادی از مصرف محصولات تراریخته رویگردان هستند و قفسه مغازه‌ها تا حد زیادی از این محصولات خالی شده، چون خریدار چندانی ندارند، بنابراین به طور کلی اقبال عمومی در سطح جهان، نسبت به این محصولات رو به کاهش است. سطح زیر کشت محصولات تراریخته هم اگرچه تا سال ۲۰۱۴ روند افزایشی داشت اما در سال ۲۰۱۵ زمین های کمتری به تولید این محصولات ادامه دادند. بنابراین تصمیم عمومی بر کاهش مصرف محصولات دستکاری شده، بوده است.
تولید محصولات تراریخته در ایران
دکتر عمرانی: «آمار ضد و نقیضی درباره تولید محصولات تراریخته در ایران وجود دارد. به ادعای برخی افراد، در سال های۸۳ ، ۸۴ و ۸۵ تولیداتی از این محصولات در ایران داشته ایم و تحقیقی هم انجام شد و پژوهشگرانی ادعا کردند که ۴۷درصد از برنج های موجود در بازار (ایرانی و خارجی) تراریخته بوده‌اند. در عمل وزارت کشاورزی اعلام می‌کند که تا به حال هیچ مجوزی برای تولید محصولات دستکاری شده ژنتیکی داده نشده است. اما گزارش هایی وجود دارد که بدون رعایت اصول آزمایش‌های میدانی، بذر محصولات دستکاری شده در ایران کشت میشود که بذر همین محصولات می‌تواند به وسیله حشرات و پرندگان به نقاط دیگر منتقل شود و بدون اینکه اطلاع داشته باشیم، کشورمان را در بر بگیرد. این است که اظهار نظرات ضد و نقیض درباره این محصولات نگرانی ها را بیشتر می‌کند. باید یک تیم متشکل از چند وزارتخانه و با یک رویکرد محرمانه این مسائل را بررسی کرده و به یک جمع بندی و تصمیم درست و قاطع برسند تا خیال مردم از بابت این قضیه راحت شود.»
محصولات وارداتی تراریخته در بازار!
واردات محصولات تراریخته، طی این سال‌ها وجود داشته و الان هم متاسفانه وجود دارد. به لحاظ قانونی، واردات این محصولات توسط اظهار خود وارد کنندگان مشخص میشود. یعنی واردکننده اظهار می‌کند که یک محصول دستکاری ژنتیکی شده را وارد کرده و وزارت بهداشت براساس اطلاعات خود وارد کنندگان این محصول را مورد بررسی قرار می‌دهد. یعنی اگر یکی از وارد کنندگان تراریخته بودن محصولات را عنوان نکند، احتمال دارد که بدون بررسی‌های بیشتر، این محصول وارد چرخه غذایی روزمره مردم شود، بنابراین امکان تخلف وجود دارد و تا به حال هیچ اظهار نظر صریحی درباره اینکه نظارت وجود دارد یا نه، انجام نشده است. درحالی که قوانین بین المللی به ما این اجازه را می‌دهد که جدای از ادعای تولیدکننده درباره سلامت محصول، در داخل کشور هم ارزیابی سلامت محصول انجام شده و بعد اجازه ورود کالا صادر شود.
سم گلایفوسیت
این اظهارات درحالی است که دکتر عمرانی، عضو هیات رییسه اتحادیه ملی محصولات کشاورزی نظر دیگری در این باره دارد و می‌گوید: «مهم این است که استناد ما به چه مدرک و پشتوانه علمی باشد. به استناد تحقیقاتی که آژانس بین‌المللی تحقیقات سرطان در سال ۲۰۱۵ انجام داده است، سرطان‌زایی سم علف کش گلایفوسیت روی حیوانات به اثبات رسیده است. نتایج این تحقیقات هم در یک مجله معتبر پزشکی و سرطان شناسی چاپ شده است.»
وزارت بهداشت و محصولات
این اقدام وزارت بهداشت قابل تقدیر است که محصولاتی که خود واردکننده آن را تراریخته عنوان می‌کند یا به‌هرحال مشخص میشود که تراریخته است را با یک برچسب مشخص می‌کند که خریدار با آگاهی نسبت به این موضوع، انتخاب خود را انجام دهد. الان بعضی محصولات مثلا بعضی روغن‌ها برچسب «دستکاری ژنتیکی شده» یا «تراریخته» دارند و میتوان از این طریق آن را تشخیص داد. خریدار می‌تواند با دیدن برچسب روی محصول به تراریخته بودن یا نبودن آن پی ببرد، وگرنه به لحاظ شکل ظاهری یا طعم و مزه آن نمی‌توان به تراریخته بودن محصول پی‌برد. اگر از ظاهر محصول می‌شد تراریخته بودن آن را تشخیص داد که این همه جنجال برای بررسی بیشتر به‌وجود نمی‌آمد و در حقیقت در آزمایشگاه‌های مجهز میتوان این موضوع را تشخیص داد. راه تشخیص برای مردم فقط برچسب محصول است.
محصولات ارگانیک
این اظهارنظر که محصولات ارگانیک به‌دلیل اینکه سم زده نمی‌شوند، دچار آفت و آفلاتوکسین میشود، علمی نیست و تشویش اذهان عمومی محسوب میشود. در محصولات ارگانیک هم اگرچه سم‌زده نمی‌شود اما برای مبارزه با آفت روش‌های خاصی وجود دارد و این‌طور نیست که محصول به حال خود رها شود. محصولات ارگانیک ۱۱هزار سال است که غذای بشر را تامین کرده و امتحان خود را پس داده است.»
مضرات محصولات تراریخته
دکتر عمرانی درباره جدی بودن خطر محصولات تراریخته می‌گوید: به استناد اظهارنظر صریح سازمان بهداشت جهانی یکی از دلایل مقاومت انسان نسبت به آنتی بیوتیک‌ها، استفاده از محصولات تراریخته است. دلیل این موضوع این است که به محصولات تراریخته ژن مقاومت نسبت به آفات، عوامل میکروبی یا بیماری‌های گیاهی منتقل میشود. این ژن‌ها به‌عنوان یکی از ابزارهای مهندسی ژنتیک است که به خورد جامعه داده میشود. این قضیه مثل یک جراح است که ابزار جراحی را در شکم بیمار جا گذاشته باشد. نتیجه هم میشود ساخت آنتی‌بیوتیک‌ها و داروهای قوی‌تر و مصرف بیشتر دارو با تاثیر کمتر. ابتلا به بیماری‌های دیگر را هم به این فهرست اضافه کنید.
اظهارنظرات مختلفی درباره محصولات تراریخته و مخاطرات این محصولات وجود دارد اما دکتر بهزاد قره‌یاضی، رییس انجمن ایمنی زیستی، درباره سم گلایفوسیت که در محصولات ارگانیک به کار رفته است، می‌گوید: «این سم سالم‌ترین سم موجود در دنیاست، به‌گونه‌ای که سمیت آن کمتر از نمک طعام است. بر این اساس گلایفوسیت که برای علف کشی استفاده میشود، احتمال ندارد کشنده باشد و اجلاس مشترک فائو و بهداشت جهانی نتیجه‌گیری کرده است که گلایفوسیت احتمال ندارد برای انسان ریسک سرطان‌زایی در پی داشته باشد. به‌علاوه به گزارش منتشر شده از سوی آکادمی علوم آمریکا، در این گزارش با مشارکت صدها دانشمند از سراسر جهان، تمام گذشته مهندسی ژنتیک و محصولات تراریخته طی ۲۰سال گذشته مورد بررسی قرار گرفته و آینده آن پیش‌بینی شده است.»
مضرات محصولات تراریخته به صورت کلی
- واکنش آلرژیک: دستکاری ژنتیکی باعث ایجاد پروتئین‌هایی در گیاه یا جانور جدید میشود که ممکن است برای بدن انسان به عنوان عامل بیگانه شناسایی شده و منجر به ایجاد واکنش آلرژیک شود.
- نامناسب برای محیط زیست: بقایای این جانداران برای محیط زیست نامناسب است و تا مدت‌ها به صورت مخفی در طبیعت باقی می‌ماند.
- کاهش تنوع زیستی: تغییرات ژنتیکی باعث آسیب به برخی ارگانیسم‌ها (مانند آفات و حشرات) در اکوسیستم میشود و از تنوع زیستی آنها می‌کاهد.
- کاهش کارایی آنتی بیوتیک‌ها: به دلیل تغییرات ژنتیکی، این محصولات به ویروس‌ها و باکتری‌ها مقاوم می‌شوند؛ خاصیت آنتی بیوتیکی خود را در بدن اعمال می‌کنند و از کارایی آنتی بیوتیک‌های دارویی می‌کاهند.
- طعم غیر متداول: به دلیل تغییر در ساختار این محصولات، طعم متفاوتی خواهند داشت.
- نامناسب از جهت تغذیه‌ای برای انسان‌ها: این محصولات باعث ایجاد بیماری‌های جدید در انسان می‌شوند و در بسیاری از گونه‌های حیوانات مانند موش‌ها و پروانه‌ها باعث مرگ شده‌اند.
- سلاح بیولوژیک: بسیاری از کشورها از این محصولات به عنوان سلاح بیولوژیک علیه دشمنان خود استفاده می‌کنند.
فواید محصولات تراریخته
- تولید محصولات قوی تر: محصولات تراریخته در برابر بیماری‌ها مقاوم هستند.
- محافظت محیط در برابر سموم: به دلیل اینکه محصولات تراریخته نیاز کمتری به سم پاشی از طریق مواد شیمیایی دارند باعث محافظت محیط در برابر سمپاشی و آفت‌کش‌ها می‌شوند.
- ماندگاری بیشتر محصولات: با تغییر در ساختار ژنی این محصولات، بدون نیاز به ماده اضافه‌ای محصولات مدت زمان بیشتری با کیفیت باقی می‌مانند.
- جنگل زدایی کمتر: با افزایش جمعیت دنیا، نیاز به تخریب جنگل‌ها بیشتر میشود اما اگر غذای کافی برای این جمعیت فراهم شود نیازی به جنگل زدایی نیست.
- کاهش گرم شدن زمین: در صورت دستکاری ژنتیکی گیاهان آنها می‌توانند دی اکسید کربن بیشتری مصرف کرده و اکسیژن بیشتری را به اتمسفر برسانند که پدیده گلخانه‌ای را کاهش می‌دهد و باعث کاهش گرم شدن زمین میشود.
- کاهش قیمت غذا: اگر تولید محصولات زیاد شود قیمت آنها کاهش می‌یابد.
- تولید محصولات جدید: با دستکاری ژنتیکی محصولاتی به دست می‌آید که می‌توانند در هر محیطی رشد کنند. مثلاً تولید گوجه فرنگی در زمین نمکی.
- مقاومت در برابر حشرات: این محصولات به دلیل مقاومت در برابر حشرات نیاز کمتری به حشره کش‌ها دارند.
چرا نباید به برنج ارگانیک اعتماد کرد؟
قره یاضی با تاکید بر این که محصولات تراریخته و ارگانیک به دنبال تغییر طعم محصولات نیستند، ادامه داد: به طور کلی قیمت محصولات ارگانیک از قیمت سایر محصولات کشاورزی بالاتر است؛ چون تولید آنها مشکل و گران است، به این دلیل که اگر بر روی زمینی که قرار است محصولات ارگانیک تولید شود، کود و یا سم استفاده شود، به مدت سه سال نباید کاشت انجام شود. قره یاضی با اشاره به دلایل محال بودن تولید ارگانیک برنج توضیح داد: «پیوستگی مزارع برنج در شمال کشور موجب شده تا آب یک مزرعه وارد سایر مزارع دیگر شود در حالی که در همه مزارع از سم برای از بین بردن آفات استفاده شده است. از این رو اگر مزرعه‌ای بخواهد تولید ارگانیک برنج داشته باشد، باید جلوی ورود آب مزرعه‌ای که سم خورده، گرفته شود. جهانی و سازمان FAO، به این جمع بندی رسیدند که نتایج این گزارش‌ها درست بوده و باید بررسی بیشتر انجام دهند. جالب اینجاست که در نشست بعدی که سه ماه قبل صورت گرفت، استنادهای آژانس تحقیقات سرطان را مدنظر قرار ندادند. مثل این است که قاضی دادگاه، برخی شواهد را مورد توجه قرار ندهد و حکم دهد. این موضوع باعث شد که یک افتضاح بزرگ به‌وجود آید و مشخص شد که حتی یکسری بررسی‌ها را انجام نداده و سهل‌انگارانه از کنار آن گذشته‌اند. تا آنجا که در گزارش دفتر پاسخگویی دولت امریکا این عبارت قید شده که این یک اتفاق بی‌شرمانه بود که در ساختار دولتی امریکا رخ داد، بنابراین باید برای ادعاهای خود به اسناد اصیل استناد کنیم. مثلا برخی روسای انجمن‌های علمی به یک گزارش سازمان بهداشت جهانی استناد می‌کنند که هیچ موردی از مخاطرات محصولات تراریخته مشاهده نشده است، درحالی که این گزارش برای سال۲۰۱۰ است و قدیمی محسوب میشود.
درحالی که مطالبی که ذکر کردم برای سال ۲۰۱۵ به بعد است. این یک حقیقت است که شرکت تولید کننده بذر دستکاری شده، دانش بیشتری از سازمان غذا و دارو دارد و اگر بخواهد برخی مستندات را پنهان کند به‌راحتی می‌تواند این‌کار را انجام دهد. این است که سازمان بهداشت جهانی به مدارک شرکت‌های تولیدکننده استناد می‌کند و مسئولیتی در این باره عهده‌دار نمی‌شود. به این ترتیب اگر اتفاق ناگواری رخ دهد هیچ‌کسی نمی‌تواند سازمان بهداشت جهانی را مواخذه کند زیرا عنوان می‌کند که ما مسئول نیستیم و تولیدکننده اطلاعات غلط در این باره ارائه داده است.»
جانداران تراریخت یعنی چه؟
در فناوری تولید جانداران تراریخت، یک یا چند ژن به ژنوم طبیعی جاندار اضافه یا از آن حذف میشود. درصورتی که ژنی از جاندار حذف شود، به جاندار حاصل فروریخته یا Knock out گفته میشود. جانداران تراریخت و فروریخت کاربردهای زیادی در پزشکی و زیست فناوری دارند. امروزه بسیاری از پروتئین‌های دارویی مانند انسولین، فاکتور ۸ انعقاد خون، هورمون‌های رشد و … از طریق این فناوری تولید میشود. جانورانی که زیر تابش پرتو فرابنفش نور تولید می‌کنند، باکتری‌های موسوم به «کاندوم های زنده» که جلوی تکثیر ویروس اچ آی وی را می‌گیرند، خوک های مولد پروتئین اسفناج و بزهای تولید کننده تار عنکبوت همگی از جانداران تراریخت هستند. با این عمل همچنین میتوان گیاهان تراریخته به وجود آورد که نیاز به آبیاری و زهکشی کمتر داشته باشند و یا در راستای علم زیست شناسی کرد. اولین جاندار تراریخت در سال ۱۹۷۳ توسط استنلی کوهن و هربرت بویر تولید شد. پس از تولید اولین جاندار تراریخت طی کنفرانسی تحقیقاتی تصمیماتی جهت کنترل و نظارت بر این فناوری نوپا گرفته شد. نتیجهٔ این کنفرانس این بود که دستکاری ژنتیکی به شرطی می‌تواند صورت بگیرد که در حیطهٔ قوانین مؤسسهٔ ملی بهداشت آمریکا باشد.
محصورلات ارگانیک‌ها یا تراریخته‌ها…
دکتر قره‌یاضی، رئیس انجمن ایمنی زیستی درباره محصولات ارگانیک گفته است: «نتایج مقالات متعددی نشان می‌دهد که احتمال سرطان زا بودن آفلاتوکسین موجود در محصولات ارگانیک بیشتر از سرطان‌زایی محصولات غیرارگانیک است. از آنجا که سم به محصولات ارگانیک زده نمی‌شود، ممکن است آفات از این محصولات تغذیه کنند. تغذیه آفات از محصولات کشاورزی سوراخی را ایجاد می‌کند که این سوراخ مرکز رشد قارچ است. همین قارچ به آفلاتوکسین و سرطان منجر میشود.» درحالی که دکتر عمران نظر دیگری دارد و می‌گوید: «متاسفانه عده‌ای از دوستان توجیه کار نادرست خود را در خراب کردن همه چیز می‌دانند. این رویه درستی نیست که به جای پاسخگویی برای رفتار خود، مسائل دیگر را پیش کشیده و اتفاقا اظهارات اشتباه هم مطرح کرد. وقتی ما می‌پرسیم که چرا محصولات تراریخته تولید یا وارد کشور میشود، می‌گویند چرا تا الان سکوت کرده بودید؟ پاسخ من این است که ما از زمانی که فهمیدیم واردات محصولات تراریخته انجام میشود اعلام مخالفت کردیم. بعضی‌ها برای اینکه به هدف خود برسند، هدف را وسیله قرار می‌دهند و هر اظهارنظر اشتباهی را بیان می‌کنند. بحث آفلاتوکسین به آسیب‌هایی بر‌می‌گردد که برای محصولات پیش می‌آید. در حقیقت وقتی به یک محصول کشاورزی آسیب فیزیکی وارد میشود، محل آسیب می‌تواند محل رشد قارچ‌ها و به‌دنبال آن آفلاتوکسین باشد.
بنابراین این قضیه ربطی به ارگانیک بودن محصول ندارد و برای هر محصول دیگری ممکن است این اتفاق بیفتد، بنابراین اگر اصول کشاورزی رعایت نشود و محصولات با سهل‌انگاری تولید شوند، این اتفاق خواهد افتاد. این اظهارنظر که محصولات ارگانیک به‌دلیل اینکه سم زده نمی‌شوند، دچار آفت و آفلاتوکسین میشود، علمی نیست و تشویش اذهان عمومی محسوب میشود. در محصولات ارگانیک هم اگرچه سم‌زده نمی‌شود اما برای مبارزه با آفت روش‌های خاصی وجود دارد و این‌طور نیست که محصول به حال خود رها شود. محصولات ارگانیک ۱۱هزار سال است که غذای بشر را تامین کرده و امتحان خود را پس داده است.»
در موج باز بخوانیم:
- بیوگرافی پوریا پورعرب (پسر ابوالفضل پورعرب)
- بیوگرافی پوریا پوربهرامی (پسر فریبا متخصص)
- بیوگرافی همسر نادر مشایخی
- اسلایم چیست؟
- آفرود چیست؟
- بازی نهنگ آبی
- بیماری ابوالفضل پورعرب
