چرا به کاخ بیستون چهلستون میگویند؟

کاخ چهلستون از بناهای تاریخی اصفهان با مساحت ۶۷۰۰۰ متر مربع از کاخ هایی است که ایده ی ساخت و احداث اولیه آن در دوره شاه عباس یکم انجام شد. به دستور شاه عباس یکم (معروف به شاه عباس بزرگ، نام‌ دارترین پادشاه دورهٔ صفویان) در وسط کاخ بیستون عمارتی ساخته شد. در واقع برای این عمارت ۲۰ ستون در نظر گرفته شد که عده ی زیادی معتقدند افتادن سایه ی آنها آب در حوض مقابل عمارت، یاعث شد تا به کاخ بیستون چهلستون گفته شده و به نام عمارت چهلستون معروف شود. اما واقعیت این است که عدد چهل در ادب فارسی به معنی “کثرت و تعدد” استفاده میشده و وجه تسمیه کاخ بیستون به چهل ستون به علت تعدد ستون های این کاخ است.

بسیاری از محققان وجه تسمیه کاخ بیستون را انعکاس تصویر بیست ستون بر استخر زیبا و بزرگ عمارت بیستون می دانند و عده ای نیز واژه چهل را به نشان تعداد زیاد ستون های بیستون می دانند و به روایتی این کاخ ابتدا چهل ستون داشته تا اینکه در بیست و یکم رمضان ۱۱۱۸ ه.ق بر اثر سانحه آتش سوزی بیست ستون آن از بین رفته و اکنون آثار سوختگی در غرب عمارت دیده می شوند.

ویژگی‌ ها نقشهٔ عمارت چهلستون و باغ آن

شاه عباس اول، کوشکی درمیان باغ عمارت چهلستون بنا نهاد که این کوشک هسته اولیه کاخ را تشکیل داد که تالار میانی کاخ چهل ستون و غرفه‌ های چهار گوشه آن را در بر می‌گرفت. در سلطنت شاه عباس دوم، ساختمان عمارت چهلستون تکمیل شد و در ساختمان موجود مرکزی، تغییرات کلی داده شده و تالار آینه، تالار ۲۰ ستون، دو اتاق بزرگ شمالی و جنوبی تالار آینه، ایوانهای طرفین سالن پادشاهی و حوض بزرگ مقابل تالار با تمام تزیینات نقاشی و آئینه کاری و کاشی کاری دیوارها و سقفها افزوده شد.

سقف باشکوه نقاشی تالار ۲۰ ستون : تالار مرکزی کاخ که اختصاص به میهمانان خارجی و شخصیت‌ های کشورهای دیگر داشت حاوی نقاشی‌ هایی است که وقایع تاریخی دوران‌ های مختلف را بیان می‌دارند. این سالن با شکوه که بر گنبدی منقوش استوار است با لچکی‌های رنگارنگ و طرح‌ های طلایی و شفاف از شاهکارهای هنری آن عصر محسوب می‌شوند.
سقف آئینه کاری تالار آئینه
مدخل آئینه کاری تالار جلوس شاه عباس دوم

ستون های عظیم تالارهای ۲۰ ستون و تالار آینه که هر یک از آنها تنه یک درخت چنار است. شیرهای سنگی چهار گوشه حوض مرکزی تالار و ازاره‌های مرمری منقش اطراف که معرف صنعت حجاری در عهد صفویه است. تزیینات عالی طلا کاری سالن پادشاهی و اتاقهای طرفین تالار آئینه و تابلوهای بزرگ نقاشی تالار پادشاهی که شاهان صفوی را به شرح زیر نشان می‌دهد:

شاه عباس یکم در پذیرایی از ولی محمدخان فرمانروای ترکستان
شاه اسماعیل یکم در جنگ چالدران
شاه تهماسب یکم در پذیرایی از همایون پادشاه هندوستان
شاه اسماعیل یکم در جنگ با شیبک خان ازبک (نبرد مرو)
شاه عباس دوم در پذیرایی از ندرمحمد خان امیر ترکستان در سلسله اشترخانیان
نادرشاه افشار در جنگ کرنال تابلوی بزرگی که در سلطنت وی شده‌ است.

تصویری از شاه عباس اول با تاج مخصوص و مینیاتورهای دیگری در اتاق گنجینه کاخ چهلستون وجود دارد که در سالهای ۱۳۳۴ و ۱۳۳۵ خورشیدی از زیر گچ خارج شده‌ است. آثار پراکنده‌ای از دوران صفویه مانند سردر «مسجد قطبیه» و سردرهای «زاویه درب کوشک» آثاری از «مسجد درب جوباره» یا «پیر پینه‌دوز» و «مسجد آقاسی» که بر دیوارهای ضلع غربی و جنوبی باغ نصب شده‌ است. سال ساختمان کاخ چهلستون به موجب اشعاری که در جبهه تالار از زیر گچ خارج شده، مصراع: «مبارک‌ترین بناهای دنیا» می‌باشد که به حساب حروف ابجد سال ۱۰۵۷ هجری قمری (مصادف با ۱۰۲۶ هجری خورشیدی و ۱۶۴۷ میلادی) می‌شود، یعنی پنجمین سال سلطنت شاه عباس دوم. سنگ شیرها و مجسمه‌های سنگی اطراف حوض و داخل باغچه‌ها تنها آثاری است که از دو قصر باشکوه دیگر صفویه یعنی آئینه خانه و عمارت سرپوشیده باقی‌مانده و به این محل منتقل شده‌است. تندیس‌های چهارگانه در گوشه‌های استخر باغ، آناهیتا ایزدبانوی آب‌ها هستند. اگرچه انعکاس ستونهای بیست‌گانه تالارهای کاخ چهلستون در حوض مقابل کاخ، مفهوم چهلستون را بیان می‌کند، علاوه بر آن عدد چهل در ایران قدیم کثرت و تعدد را می‌رساند و وجه تسمیه عمارت مزبور به چهلستون می‌تواند به علت تعدد زیاد ستونهای این کاخ نیز باشد. در ابتدا ستونها با پوششی از آینه‌کاری‌های زیبا تزیین شده بوده که در زمان حکومت ظل السلطان قاجار در اصفهان این آئینه کاری‌ها تخریب شده‌است و روی نقاشی‌های صفوی با گچ پوشانده شده‌است. انجمن مقدس ملی اصفهان (۱۳۲۴–۱۳۲۶) اصلی‌ترین نهاد سیاسی و تصمیم‌گیری شهر اصفهان در دوره مشروطه اول بوده‌است. اعضای این شورا با انتخاب مردم اصفهان به شورا راه پیدا کردند و نورالله نجفی اصفهانی ریاست این شورا را بر عهده داشته‌ است. این انجمن بین سال‌های ۱۳۲۴ تا ۱۳۲۶ هجری قمری یعنی از مهاجرت قم تا به توپ بستن مجلس در محل کاخ چهلستون اصفهان تشکیل شده‌ است.

صفویان دودمانی ایرانی و شیعه بودند که حدوداً به مدت ۲۲۱ سال بر ایران فرمانروایی کردند. بنیانگذار پادشاهی صفوی، شاه اسماعیل یکم است که در سال ۸۸۰ خورشیدی در تبریز تاجگذاری کرد و آخرین پادشاه صفوی، شاه سلطان حسین است که در سال ۱۱۰۱ خورشیدی از افغان‌ ها شکست خورد و سلسلهٔ صفویان برافتاد. مکتب اصفهان عنوانی است که برای اوج‌گیری فعالیت‌های مختلف فلسفی، فقهی و هنری در طی سده ۱۷ و اوایل ۱۸ میلادی (۱۰ و ۱۱ هجری قمری) در اصفهان به کار برده می‌شود. این دوره از زمانی آغاز شد که شاه عباس در ۱۰۱۷ هجری قمری/ ۱۵۹۸ میلادی پایتخت صفویان را به اصفهان منتقل کرد. این دوره با سقوط اصفهان به دست افغان‌ها و سرنگونی صفویان در سال ۱۱۳۶ هجری قمری/۱۷۲۲ میلادی به پایان رسید.

پادشاهان صفویه به ترتیب

شاه اسماعیل یکم : پسر شیخ حیدر
شاه تهماسب یکم : پسر شاه اسماعیل
شاه اسماعیل دوم : پسر شاه تهماسب
شاه محمد خدابنده : پسر شاه تهماسب (عزل شد)
شاه عباس یکم : پسر شاه محمد خدابنده
شاه صفی : پسر محمدباقر (صفی) میرزا و نوه شاه عباس که به دستور پدرش به قتل رسید.
شاه عباس دوم : پسر شاه صفی
شاه سلیمان اول : پسر شاه عباس دوم نام او صفی میرزا بود و بار اول با نام شاه صفی تاج بر سرگذاشت و در دومین سال سلطنت خود با نام سلیمان تاجگذاری کرد.
شاه سلطان حسین : پسر شاه سلیمان اول توسط محمود افغان عزل شد و سپس به دست او به قتل رسید.
شاه طهماسب دوم : پسر شاه سلطان حسین توسط نادر شاه عزل شد و توسط رضا قلی میرزا افشار به قتل رسید.
شاه عباس سوم : پسر شاه طهماسب دوم در سن ۶ ماهگی توسط نادر شاه به سلطنت رسید و نادر نایب السلطنه بود. سپس به وسیلهٔ نادر شاه خلع شد و به دست رضا قلی میرزا افشار به قتل رسید.
شاه سلیمان دوم : پسر شهربانو بیگم دختر شاه سلیمان و محمد داوود میرزا مرعشی. توسط طرفداران شاهرخ عزل و کور شد.
شاه اسماعیل سوم : پسر مریم بیگم وسید مرتضی میرزا خلیفه سلطانی. کریم خان زند تا زمان مرگ وی نایب السلطنه بود.