چرا زلزله در شب اتفاق می افتد؟
با توجه به زلزله ۵٫۲ ریشتری ملارد که در پاسی از شب رخ داد و همچنین پس لرزه ۴٫۲ ریشتری که آن هم مجدد در ساعت اولیه بامداد اتفاق افتاد، این سوال در ذهن مردم ایجاد شده است که چرا زلزله در شب رخ می دهد؟
نظریه اول در مورد علت وقوع زلزله در شب
علت اینکه مردم کلا ذهنیت دارند که چرا زلزله ها در شب یا اول صبح اتفاق می افتد این است که در آن زمان یعنی در شب یا صبح زود، یا در حالت نشسته یا خوابیده هستند و سکوتی در اطراف شان است و این باعث می شود که زلزله را بیشتر احساس کنند. همین مورد باعث شده که در ذهن همه اینطور جا افتاده باشد که زلزله ها بیشتر در شب ها رخ می دهد. در حالیکه زلزله در هر ساعت از شبانه روز ممکن است رخ دهد ولی ما آن را بیشتر در شب حس کرده ایم و از آن خاطره داریم.
از طرف دیگر به دلیل اینکه زلزله های بزرگ در دنیا معمولا در اوایل صبح رخ داده است، این ذهنیت در ذهن ما حک شده که خطرناک ترین زلزله ها در شب و اوایل صبح رخ میدهد ولی رخ دادن زلزله های بزرگ در اوایل صبح هم سندیتی ندارد و احتمال دارد هر ساعت از شبانه روز رخ بدهد.
زلزله ها در تمام طول سال و در تمام ساعات روز اتفاق می افتد که شاهد آن وبسایت مرکز زلزله نگاری ایران است. همانطور که دو زلزله شدید و بالای ۷ ریشتر در ایران در ۱۵ سال اخیر یعنی زلزله های بم و کرمانشاه در شب هنگام بودند. اما باید توجه داشت که این موارد اتفاقی بوده و با بررسی و توجه به زلزله های متعدد و بسیاری که در مکان های مختلف دنیا اتفاق می افتند، در می یابیم که بسیاری از زلزله های شدید در طول روز(به وقت محلی) اتفاق افتاده اند. برای مثال زلزله ۲۰۰۸ در سیچوان به وقت محلی ۱۴:۲۸ اتفاق افتاد.
نظریه دوم : شانس وقوع زلزله در شب
نظریه دیگری نیز وجود دارد که در این نظریه اعتقاد بر این است که شانس وقوع زلزله در ساعاتی بیشتر است. وقوع زلزله تابعی از نسبت انرژی ذخیره شده در سطح گسل به مقاومت آن می باشد و تغییر در زمان زلزله مستلزم تغییر در میدان تنش یا مقاومت سطح گسل است. یکی از پدیده هایی که نقش تحریک کننده در وقوع زلزله ها دارد اثر جاذبه ماه و خورشید می باشد. نقش جاذبه ماه وخورشید در وقوع زلزله از دیر باز مورد علاقه محققین لرزه شناسی بوده و تحقیقات متعددی در این خصوص انجام شده است. چرخش زمین به دور خودش شتاب خارج از مرکز ثابت ایجاد می کند که به طرف خلاف جهت ماه است. همچنین جاذبه ماه و خورشید شتاب ثقلی در سطح زمین ایجاد می کند که به طرف خارج از زمین است و مقدار آن تابعی از موقعیت زمین نسبت به ماه و خورشید می باشد. برایند این دو نیرو،جذر و مد را در کره زمین شامل اقیانوسها، اتمسفر و پوسته جامد زمین ایجاد می کند. نیروی جاذبه خورشید به علت فاصله زیاد آن از زمین حدود ۴۵درصد نیروی جاذبه ماه است. زمان یک دور کامل ماه به دور زمین ۲۷ روز است و زمان تناوب بامولفه اصلی جزر و مد ۱۲ ساعت و ۲۵ دقیقه می باشد، لذا دو سیکل جزر و مد در روز وجود دارد. حداکثر کشش ماه در حالت قرص کامل ماه یا شب چهارده (بدرو) در ماه نو (محاق) که ماه بین زمین و خورشید واقع می شود، اتفاق می افتد. کشش ماه منجر به بالا آمدگی حداکثر چند متری آب در اقیانوسها و۱۰تا۱۵ سانتیمتری در خشکیها می گردد.مطالعات مختلف نشان داده است که در زمان جزر و مد و نیز در غروب و طلوع خورشید فراوانی وقوع زمین لرزه ها بیشتر میباشد .(Ren et. al., 1982, Hua chen et. al., 1997) همچنین زلزله های شدید عمدتاً در اوایل و اواخرماه (بدر و محاق) بهار و پاییز (اعتدالین) رخ داده است. پیشینیان به تأثیرات حالات بدر و محاق بر روی زمین پی برده بودند و اعتقاداتی در این زمینه داشتند تا جایی که بعضی از اقوام باستانی پانزدهم هر ماه را تعطیل می کردند.(پورکرمانی، آرین؛ ۱۳۷۶). zhang وهمکاران (۱۹۸۳)بیان داشتند که جذر و مد در حالتی که سیستم لرزه ای به حالت ناپایدار رسیده و یا در آستانه وقوع زلزله باشد می تواند به عنوان محرک زمین لرزه عمل نماید Hua chen و همکاران خاطر نشان کردند که اثر کشش ماه و خورشید دروقوع زلزله وابسته به امتداد گسل میباشد.
ازسال ۱۹۰۰ تا ۲۰۰۷میلادی، ۷۷۸۹داده درمحدوده ی جغرافیائی ایران موردبررسی قرارگرفته است در اولین اقدام جهت مقایسه فراوانی وقوع زلزله ها با روزهای قمری، داده های فوق به زمان قمری تبدیل گردید. سپس فروانی وقوع زمین لرزه ها در طی روز، ماه و فصول مختلف بررسی شد. همچنین زمان حداکثر جاذبه ماه و خورشید در زلزله های اصلی برای سه مولفه شرقی-غربی، شمالی-جنوبی و مولفه قائم در روز وقوع زلزله با توجه به مختصات کانونی آن تعیین گردید و نتایج حاصله با ساعت وقوع زلزله و امتداد گسل زمینلرزه ای درمورد زلزله های اصلی مقایسه گردیدبیشترین تعداد زمین لرزه ها در اوایل و اواخر ماه صورت گرفته است. اوایل و اواخر ماه تعداد زلزله ها بیشتر از حد متوسط و اواسط ماه در حد متوسط، بحرانی بودن این روزها را نشان می دهند. البته فراوان بودن نسبتاً بالای زلزله ها در سایر روزها حاکی از بالا بودن پتانسیل لرزه خیزی ایران است که متأثر از جایگاه تکتونیکی کشور می باشد.
دانشمندان بدین نتیجه رسیده اند که بزرگترین جزر و مدها در محاق، بدر و اعتدالین (بهار و پاییز) دیده میشود. بنابراین انتظار می رود فراوانی زمین لرزه ها در این زمانها نیز بیشتر باشد. این پدیده به وضوح در مورد زمین لرزه های ایران دیده می شود. تعداد زمین لرزه های فصل بهار با فراوانی ۹۶/۲۹درصدبیشترین فراوانی را نسبت به سایر فصول داراست. سایر فصول از نظرفراوانی زلزله هاتقریبادریک سطح میباشند(تابستان:۳۱/۲۱،پائیز:۲۷/۲۳وزمستان:۴۴/۲۳درصد).
بیشترین زمین لرزه ها از بعدازظهر تا ساعات اولیه بامداد اتفاق افتاده و اوج آن برای فصلهای بهار، تابستان، پاییز و زمستان به ترتیب در ساعات ۲۳،۲۴،۱و۲۲است. کمترین تعداد زلزله ها نیز در این فصول به، ترتیب در ساعات ۸،۴،۵و۱۲واقع شده است.
رد موضوع وقوع زلزله در شب توسط استاد دانشگاه
محمود فاطمی عقدا استاد دانشگاه خوارزمی گفت: وقوع زلزله در هر ساعت از شبانه روز امکان پذیر است و اینکه بگوییم زلزله های تهران تنها در شب رخ می دهد،صحیح نیست. اگرچه جذر و مد و فاصله ماه و خورشید تاثیر نسبی دارد. اما نمی توان گفت زلزله های ایران فقط در شب رخ می دهد.