زرتشت کیست و کعبه زرتشت کجاست؟

زرتشت که بود؟

زرتشت پیامبر ایران باستان و بنیان گذار مزدیسنا و سراینده گاتاها، کهن‌ ترین بخش اوستا است. مَزدَیَسنا یا دین زرتشتی نام دین پیامبر ایرانی، زرتشت اسپنتمان است. مزدیسنا صفتی به‌ معنای پرستنده اهورا مزدا است و مزدا همان خدای یگانه است. دیویَسنا هم که به‌ معنی پرستنده دیو یا دَئوَ است و ضد آن واژه وی-دَئوَ یا ضد دیو است و مزدَیَسنا ضد دیویَسنا است. مزدیسنا پیرامون ۱۲۰۰ تا ۱۰۰۰ پیش از میلاد) از سوی پیامبر ایرانی، زرتشت اسپنتمان، پایه‌ گذاری شد. دین زرتشت برپایه یکتاپرستی است. یعنی زرتشتیان به خدای بزرگی به نام اهورامزدا ایمان دارند و برخی نیروهای طبیعی مانند آب، آتش، باد، خاک و خورشید را داری ایزدی مأخوذ از صفات خداوند می‌دانند و سرچشمه پلیدی‌ ها و تاریکی‌ ها را در وجود خبیثی به نام اهریمن جستجو می‌کنند و زرتشت جزو نخستین کسانی است که یکتا پرستی را به بشریت معرفی کرد. از جمله نشانه ها و یادگارهای زرتشت کعبه زرتشت است. کعبه زرتشت نام بنای سنگی چهارگوش و پله‌ داری در محوطهٔ نقش رستم در کنار روستای زنگی‌ آباد شهرستان مرودشت فارس در ایران است. محوطهٔ نقش رستم علاوه بر بنای مذکور، یادمان‌ هایی از عیلامیان، هخامنشیان و ساسانیان را نیز در خود جای داده‌ است. فاصلهٔ کعبه زرتشت تا کوه، ۴۶ متر است و دقیقاً روبه‌روی آرامگاه داریوش دوم قرار دارد و شکلش مکعب مستطیل است و تنها یک در ورودی دارد.

کعبه زرتشت

مفاهیمی مانند بهشت (پردیس)، دوزخ، روز رستاخیز، بشارت نهایی جهان، و حتی فرشته و شیطان همگی بخشی از آموزه‌ های زرتشت و ادبیاتی است که بعدها از آن سرچشمه گرفت. مفاهیم در گذر زمان به دیگر ادیان راه یافتند و بین حدود سال‌ های ۲۲۴ تا ۲۴۰ میلادی (در دوره اردشیر بابکان)، دین زرتشت دستخوش یک دوره تجدید حیات شد. آموزش‌ های زرتشت بعد ها با باورهای بومی ایرانیان آمیخته شد و مزدیسنای کنونی را پدید آورد که نزدیک به پنج سده (۵۰۰ سال) دین رسمی ایران بوده‌ است. نام زرتشت در فهرست یکصد نفره انسان‌ های تأثیرگذار تاریخ که توسط مایکل هارت تنظیم شده‌است، قرار دارد. دین زرتشت امروزه حدود ۲۰۰ هزار تن پیرو در ایران، هند و برخی نقاط دیگر جهان دارد. اَوِستا نام فراگیر مجموعهٔ کهن‌ ترین نوشتار و سروده‌ های زرتشتیان است، که دانشنامهٔ ایرانیان بوده و در روزگار باستان بیست و یک نسک (کتاب) داشته و هم‌ اکنون دارای پنج بخش است. بخش‌های اوستا بر این پایه‌ اند:

• یَسنه که سخنان زرتشت، شناخته شده با نام گاهان در آن گنجانده شده
• یشت‌ ها (سرودهای نیایشی) : یَشت از نظر لغوی هم ریشه با کلمهٔ یسن است و معنی تحت‌اللفظی آن نیز پرستش و نیایش است. یشت‌ها سرودهایی هستند که عموماً به ستایش خدایان قدیم ایرانی مانند مهر، ناهید و تیشتر و غیره اختصاص دارند. همهٔ یشت‌ها از نظر قدمت یکسان نیستند.
• وندیداد : وندیداد یا در اصل وی-دیو-داد که از واژۀ اوستایی وی دَئِوَ داتَ به معنی قوانین بر ضد دیو یا پلیدی می‌باشد یکی از نسک‌های پنج‌ گانهٔ اوستای امروزی است و بیشتر به احکام فقهی (شامل مسائل بهداشتی و آیینی) می‌پردازد.
• ویسپرد : در متنِ وسپرد از ایزدان، جهانِ مینوی و آسمان و هرچه در آنست و زمین با هرچه بر اوست یاد گردیده و ستایش شده‌است. در ویسپرد، همه جشنهای دینی مزدیسنا و هنگام‌های ستایش و نماز از بامداد و نیمروز و شب و نمازهای افزوده برشمرده شده و هر آنچه با ستایش و نیایش‌های دینی مزدیسنا پیوستگی دارد همچون هوم و بَرسم، زُور و مَیزَد و بوی ستوده شده و خشنودیِ رد یا بزرگ مینویِ هریک از آنها خواسته شده‌ است.
• خرده‌ اوستا : خُرده‌اَوِستا (خورده اوستا) یکی از کتاب‌هایی است که مجموعه‌ای به نام اوستا را تشکیل می‌دهند. اوستا کتاب دینی زرتشتیان است. خرده‌اوستا جوان‌ترین بخش اوستا و گزیدهٔ بخش‌ هایی از یشت‌ ها و یسنه است. موضوع خرده‌ اوستا دعاهای کوتاه، نمازهای روزانه و سرودهای آیینی و سرودهایی درباره درگذشتگان است. این کتاب را “آذرباد مهراسپندان” تدوین کرده‌است.

نگاره‌ای تخیلی از زرتشت

گذشته از این پنج کتاب و کتابچه، پاره‌هایی از نوشته‌ای بنام «هیربدستان و نیرنگستان» و… موجود است که دربارهٔ برگزاری مراسم مذهبی است. اِسپنتمان در پارسی باستان Spitamaneh، (در فارسی نو سپنتامنش یعنی دارای اندیشهٔ پاک، والا، مقدس) نام خاندان زرتشت پیامبر ایرانی بود. در گاهان (سرودها)، هفت بار از زرتشت تنها با این نام یاد شده‌ است. برخی از پژوهندگان اسپنتمان را نام نهمین نیای زرتشت می‌دانند و خویشان و بستگان زرتشت با لقب سپنتامنشان (اسپتمانیان) معروف بودند.

در گاتاها اهورامزدا خدای یگانه است که جسم یا مرکب نبوده و مینوی پاک است و جلوه‌های خاص خدا امشاسپندان هستند. تقریباً دویست بار در گاتاها به کلمه مزدا (اهورامزدا) یا ترکیب از این واژه اشاره می‌شود. زرتشت جز از اهورامزدا خدای دیگری نمی‌شناسد. زرتشت از گروه پروردگاران پیشین رو گردان است. تمام عظمت و جبروت مختص اهورامزدا ست. اوست آفریننده یکتا و خداوند توانا. در گاتاها (هات ۴۴) زرتشت با یک زبان شاعرانه در توحید و اقتدار خداوند گوید:

از تو می‌پرسم ای اهورامزدا کیست پدر راستی؟ کیست نخستین کسی که راه سیر خورشید و ستاره بنمود؟ از کیست که ماه گهی تهی است و گهی پر؟ کیست که به باد و ابر تندروی آموخت؟ کیست آفرینندهٔ روشنایی سود بخش و تاریکی؟ که خواب و بیداری آورد؟ کیست که بامداد و نیمروز و شب قرار داد و دینداران را به ادای فریضه گماشت؟ کیست آفرینندهٔ فرشتهٔ مهر و محبت؟ کیست که از روی دانش و خرد احترام پدر در دل پسر نهاد.

پس از این پرسش‌ها زرتشت خود در پاسخ گوید: من می‌کوشم ای اهورامزدا تو را که به توسط خرد مقدس، آفریدگار کلی، به درستی بشناسم.

در گاتاها از منازعات اهورامزدا و اهریمن و جنگ و ستیز دائمی مابین این دو که مایه آن همه بحث و مجادله گردید هیچ سخنی نرفته‌است. زرتشت اهورامزدا را سرچشمه آفرینش می‌داند و در مقابل او، آفریدگار یا فاعل شری وجود ندارد. انگره مینو یا خرد خبیث که بعدها به مرور ایام تبدیل به اهریمن گردید و زشتی‌های جهان از قبلِ اوست در مقابل اهورامزدا نیست بلکه در مقابل سپنتا مینیو یا خرد مقدس است. در گاتاها هات ۳۰ قطعه سوم آمده‌است:

آن دو گوهر همزادی که در آغاز در عالم تصور ظهور نمودند یکی از آنان نیکی است در اندیشه و گفتار و کردار و دیگری بدی (در اندیشه و گفتار و کردار) از میان این دو مرد دانا باید نیک را برگزیند نه زشت را.

همچنین در گاتاها هات ۴۵ قطعه دوم آمده‌ است:

من می‌خواهم سخن بدارم از آن دو گوهری که در آغاز زندگانی وجود داشتند، از آنچه آن (گوهر) خرد مقدس سپنت مینو، به آن (گوهر) خرد خبیث انگره مینو گفت، اندیشه، آموزش، خرد، آرزو، گفتار، کردار، زندگانی و روان ما با هم، یگانه و یکسان نیست.

زرتشت مسئله نیکی و بدی را از دیدگاه فلسفی بدین صورت بیان می‌کند که خلقت جهان توسط خداوند انجام می‌یابد اما دو مینوی یا دو اصل وجود دارند که از خواص ذهن آدمی هستند. او می‌گوید این دو بنیاد زاده اندیشه آدمی هستند و هریک بر اندیشه و گفتار و کردار انسان اثرگذار هستند. این دو گوهر در سرشت آدمی وجود دارند و قضاوت دربارهٔ خوب و بد از این دو گوهر غیرمادی سرچشمه می‌گیرد. این ثنویت و دوگانگی در اخلاق و منش آدمی در مذاهب و مکتب‌های فلسفی دیگر نیز وجود دارند، مانند نفس اعلی و نفس اماره، نفس انسانی و نفس بهیمی و همچنین نام‌های دیگر.

• اختیار انسان

در برابر این دو نیرو تکلیف انسان در دنیا چیست؟ زرتشت در گاتاها در هات ۳۰ گوید «مرد دانا باید خود برابر گزیند». انسان برپایه سرودهای زرتشت آزاد است و اختیار گزینش دارد. زرتشت در گاتاها در هات ۳۰ بخش ۲ می‌گوید:

به سخنان مهین گوش فرا دهید. با اندیشهٔ روشن به آن بنگرید. میان این دو آئین (دروغ و راستی) خود تمایز دهید. پیش از آنکه روز واپسین فرا رسد، هر کسی بشخصه دین خود اختیار کند. بشود که در سرانجام کامروا گردیم.

• ارج‌گذاری زندگی در این جهان

زرتشت به زندگانی دنیوی بی‌اعتنا نیست و درویشی در آن راهی ندارد. زرتشت رسالت خود را فقط مذهبی و معنوی نمی‌داند و در ترقی امور اقتصادی و بهبود زندگانی مادی نیز کوشاست. بخصوص زرتشت به‌آباد کردن زمین و کشاورزی اهمیت زیادی داده‌است. زرتشت در سخنان خویش خطاب به کشاورزان می‌گوید که کشور خداپرست گشتاسپ باید از نیروی آنان برتری به هم رساند و سرمشق دیگران گردد. در هات ۳۴ گاتاها بند ۱۴ آمده‌است:

آری ای مزدا از پاداش گران‌ بهای تو در همین جهان کسی بهره‌مند شود که در کار و کوشش است.

• اساس دین زرتشت

پندار نیک، گفتار نیک، کردار نیک، از خصایص و اصول مزدیسنا است. در سراسر گاتاها این سه کلمه بارها تکرار شده‌است. در هات ۵۱ گاتاها بند ۲۱ آمده‌ است:

از پرتو پارسائی به مقام تقدس رسند. چنین کسی از پندار و گفتار و کردار نیک و ایمان خویش به راستی ملحق گردد. اهورامزدا به میانجی وهومنه (مظهر اندیشه نیک و خرد و دانایی خداوند) به چنین کسی کشور جاودانی ارزانی دارد. مرا نیز چنین پاداش نیکی آرزوست.

همچنین انسان باید در فتح راستی و شکست دروغ بکوشد. در هات ۳۰ گاتاها بند ۸ آمده‌است:

کشور جاودانی (بهشت) از آن کسی خواهد بود که در زندگانی خویش با دروغ بجنگد و آن را در بند نموده، به دست راستی بسپرد.

• آیین پرستش و مراسم دینی زرتشت

در گاتاها به هیچ روی از آیین‌ های دین و مراسم پرستش و آداب قربانی و اعیاد گفتگو نیست. زرتشت اعمال قربانی و باده‌ نوشی‌ های دینی و بکار بردن هوم را با سختی و قاطعیت مردود دانسته‌ است. پلوتارک مورخ یونانی نوشته‌است زرتشت ایرانیان را در عبادت اهورامزدا فقط به فدیه معنوی که نیایش و سپاسگزاری باشد موعظه نمود.

عنوان کاهنان و پیشوایان مذهبی پیش از زرتشت کرپان بود که مراسم و نیرنگ‌ ها و مناسک دینی را که بسیار پیچیده بود، برای مردم انجام می‌دادند و علاوه بر دستمزدهای کلان، قدرت فوق‌ العاده‌ای داشتند. هوم نوشابه سکرآوری بود که در این نیایش‌های مذهبی می‌نوشیدند، مرگ‌زدایی صفت آن بود و پیداست که هوم را نیز بسان ایزدان و فرشتگان به یاری می‌خواندند. در هات ۳۲ گاتاها بند ۱۲ و ۱۴ آمده‌ است:

نفرین تو باد ای مزدا به کسانی که با فریاد شادمانی گاو قربانی می‌کنند.

همچنین در منع نوشیدنی‌ های الکلی در مراسم مذهبی در هات ۴۸ گاتاها بند ۱۰ آمده‌ است:

کی ای مزدا شُرَفا به رسالت نیک‌پی خواهند برد؟ کی این مشروب سکر آوردنده و کثیف را خواهی برانداخت؟ از آن چیزی که کرپان‌های زشت کردار و شهریاران بدرفتار، به عمد ممالک را می‌فریبند.

سنجش اعمال در روز رستاخیز

مزدا پس از سر آمدن زندگانی در روز واپسین در کشور جاودانی خود، آنچه نیک و نیک‌تر است به آن کسی بخشد که خشنودی او را بجای آورد، همچنین زشت‌کردار را که از او نافرمانبرداری نمود، به سزا رساند.

همچنین در در هات ۴۶ گاتاها بند ۱۰ و ۱۱، هات ۵۰ بند ۴ و هات ۵۱ بند ۱۳، از پل چینود ذکر رفته‌ است.

این چنین این نفس دروغ‌ پرست، پاداش یقینی هدایت‌شدگان راه راست را، از خود دور نمود. روانش در سر پل چینود هنگام حساب واپسین در بیم و هراس خواهد بود، برای آنکه از کردار و گفتار خویش از راه راست دور افتاد. کرپان‌ ها و کوی‌ ها (کاهنان مذهبی و رهبران سیاسی مخالف زرتشت) به واسطهٔ تسلط خویش، مردم را به سوی اعمال زشت دلالت کنند تا آنکه حیات جاودانی آخرت آنان را تباه نمایند. روان و وجدان آنان وقتی که به نزدیک پل چینود رسد، در بیم و هراس خواهد افتاد. آنان جاویدان در خانهٔ دروغ (دوزخ) بمانند.

تصویری خیالی از زرتشت (در سمت چپ) نقاشی از رافائل، مکتب آتن، پیرامون ۱۵۱۰ میلادی

تولد زرشت چه زمانی است و زادگاهش کجا بود؟

زرتشت از دیرباز با نام های دیگری مانند :  زَردُشت یا اشوزَرتُشت نیز خوانده میشد.زادگاه و زادروز دقیق زرتشت مشخص نیست اما آنچه مشخص است این است که تولد زرتشت ۶۰۰ تا ۱۲۰۰ سال پیش از میلاد مسیح بوده است. زادگاه و محل تولد زرتشت نیز به مکان های مختلفی نسبت داده شده است که از آن جمله می توان موارد زیر را نام برد :

• شهر ری
• آذربایجان
• خوارزم
• سیستان
• خراسان
• آمل

علارغم تحقیقات گسترده‌ در مورد زادگاه زرتشت، هنوز نتیجه قطعی به دست نیامده‌ است. از گاتاها که تنها مآخذ اساسی راجع به زندگی زرتشت است، هیچگونه اطلاع روشنی، خواه در باب مولد و خواه دربارهٔ محل دعوت و منطقه عمل او، به دست نمی‌آید. در چندین قسمت از یشت‌ها در اوستا محل فعالیت دینی زرتشت ایران‌ ویج ذکر شده‌ است. در منابع زبان پهلوی (زبان پارسی میانه) و به دنبال آنها در کتاب‌های عربی و فارسی ایران‌ویج را با آذربایجان یکی شمرده‌اند. دانشمندان انتساب زرتشت را به آذربایجان، به دلایل فراوان مردود می‌دانند که مهم‌ترین آنها دلایل زبانی است. زبان اوستایی یعنی زبان کتاب اوستا زبانی است متعلق به شرق ایران و در این کتاب هیچ نشانی از واژه‌هایی که اصل مادی یا فارسی باستان داشته باشد، دیده نمی‌شود. امروزه بیشتر دانشمندان ایران‌ شناس ایران‌ویج را خوارزم به‌شمار آورده و زادگاه زردشت را آنجا دانسته‌ اند. نام زرتشت بر اساس نوشته‌های زبان اوستایی «زراثوشترا» بوده‌است. این نام ترکیبی است از «زَرَت» که ممکن است معنی زرد و زرین یا پیر داشته باشد و «اشترا» که برخی آن را شتر و برخی معنی آن را «آسترا» به معنی ستاره در نظر گرفته‌ اند. «دارنده شتر زرد»، «دارنده شتر پیر»، «دارنده شتر با جرأت»، «درخشان و زرد مثل طلا»، «پسر ستاره»، «ستاره درخشان» و «روشنایی زرین» معانی گوناگونی است که تا به حال پژوهشگران برای نام زرتشت ذکر کرده‌اند. املای نام زرتشت در انگلیسی (به انگلیسی: Zoroaster)، از املای یونانی آن (Ζωροάστρης) گرفته شده‌ است که واژه Aster یا «ستاره» را در خود دارد و ممکن است به این دلیل باشد که این پیامبر را بعدها سرچشمه دانش ستاره‌شناسی دانسته‌اند. نام اوستایی او «زره ثوشتره» به تعبیری به معنی «کسی که می‌تواند شتران را اداره کند» است. شکل فارسی باستان نام او «زره ئوشتره» Zaraushtra و شکل مادی آن «زره توشتره» Zaratushtra بوده‌است که زره ئوشتره اوستایی و زردشت پهلوی از آن پدید آمده‌است.

زمان ظهور زرتشت، با همه پژوهش‌ های دانشمندان قدیم و جدید، هنوز هم در پرده ابهام است. برخی از مورخین سال تولد زرتشت را در ۱۰۰۰ پیش از میلاد مسیح تخمین زده‌اند. زادروز زرتشت در بین پژوهشگران و تاریخ‌ دانان موضوعی مورد بحث است. این تفاوت از ۶۰۰ تا ۱۲۰۰ پیش از میلاد است. دربارهٔ زمان زندگانی زرتشت آنقدر تحقیق و بحث و گفتگو شده‌ است که حتّی اشاره به رئوس آن مطالب، کتاب بزرگی را فراهم می‌کند. اودوکسوس کنیدوسی که هم‌ زمان با افلاطون بوده‌ است، زمان ظهور زرتشت را ۶۰۰۰ سال قبل از افلاطون می‌داند. جامعه ایرانیان زرتشتی زادروز زرتشت را روز خرداد از ماه فروردین برابر با ۶ فروردین و در سال ۱۷۶۸ پیش از میلاد و تاریخ درگذشت او را ۵ دی ۱۶۹۱ پیش از میلاد تعیین کرده‌ است. بیشتر پژوهشگران طرفدار تاریخ سنتی، زمان زرتشت را سده پنجم تا ششم پیش از میلاد در نظر گرفته‌ اند. در کتاب بندهشن آمده‌ است که زرتشت در سال ۲۵۸ سال پیش از انقراض شاهنشاهی هخامنشی به بعثت رسید. اما در ارداویراف‌ نامه، بعثت زرتشت ۳۰۰ سال پیش از حمله اسکندر ذکر می‌شود و بنابراین، چون اسکندر ۳۳۰ پیش از میلاد به ایران حمله کرده‌ است، تاریخ تولد زرتشت در حدود ۶۶۰ پیش از میلاد خواهد شد. همچنین بعضی از محققان دیگر از شباهت اسمی استفاده کرده، گشتاسپ (ویشتاسپ) پدر داریوش یکم هخامنشی را با گشتاسپ شاه کیانی یکی دانسته‌اند، در نتیجه زمان زرتشت را حدود ۵ سده پیش از میلاد در نظر گرفته‌ اند. امروزه بیشتر دانشمندان بر آنند که زردشت بین “۱۰۰۰ تا ۱۲۰۰” سال پیش از میلاد می‌ زیسته‌ است.

در موج باز بخوانیم: 

• رل زدن چیست؟
• ذوالقرنین کیست؟
• پنت هاوس چیست؟
• رز سیاه نماد چیست؟
• داستان تاجری که عقیم بود
• ابومسلم خراسانی کیست؟
• عادات اشتباهی که باید ترک کرد!
• چرا به کاخ بیستون چهلستون میگویند؟
• حمامی که فقط با یک شمع گرم میشد