استیضاح به چه معناست؟ (معنی استیضاح)
استیضاح واژه ای عربی است که به معنی “درخواست توضیح” بوده و در اصطلاح سیاسی به معنای “پرسش رسمی نمایندگان مجلس از رئیس جمهور، هیأت وزیران یا یک وزیر” است و از آنجاییکه بیشتر کلمات قوانین اساسی، دولتی و ساختار زبان ایران، عربی است معنای پرسش از وزیرهای دولت و رییس جمهور نیز با لغت “استیضاح وزیر” یا “استیضاح رییس جمهور” به کار می رود.در واقع استیضاح از ساز و کارهای سیاسی مورد استفاده در سیاست داخلی کشورها و به طور مشخص رابطه سیاسی مابین دو قوه مقننه و مجریه که قوه مقننه بخشی از نظام جمهوری اسلامی ایران است که کار “تهیه و تصویب قوانین عمومی کشور” را بر عهده داشته و از دو نهاد اصلی تشکیل شده است :
- مجلس شورای اسلامی : که در آن نمایندگان منتخب مجلس، قوانین گوناگون مورد نیاز کشور را تهیه، تعدیل و تصویب میکنند.
- شورای نگهبان قانون اساسی : که کار نظارت بر مصوبات مجلس شورای اسلامی و انطباق آنها با قانون اساسی و شرع را بر عهده دارد.این شورامرکب از ۱۲ نفراست.۶نفرفقیه که از سوی رهبر جمهوری اسلامی انتخاب شدند۶نفر حقوقدان که از طرف قوه قضاییه به مجلس معرفی شدند.
پس از استیضاح توسط مجلس و ارائه توضیحات مرتبط توسط استیضاح شونده، باید برای ادامه کار، شخص استیضاح شده مجددا از مجلس رأی اعتماد بگیرد. البته طرح استیضاح به خودی خود به مفهوم عزل مقام مورد استیضاح نمیباشد بلکه اولین گام در این مسیر تلقی میشود و چنانچه در رأی گیری پس از توضیحات وی، به او رأی عدم اعتماد داده نشود آن مقام برکنار میشود.
تعداد نمایندگان برای استیضاح وزیر
نمایندگان مجلس شورای اسلامی میتوانند در مواردی که لازم میدانند هیئت وزیران یا هر یک از وزرا را استیضاح کنند و در واقع برای پرسش در خصوص اقدامات انجام شده توسط او، او را به صحن مجلس فرا بخوانند. استیضاح وقتی قابل طرح در مجلس است که با “امضای حداقل ده نفر از نمایندگان” به مجلس تقدیم شود. لازم به توضیح است که در حال حاضر تعداد نمایندگان مجلس با در نظر گرفتن رئیس مجلس، ۲۹۰ نفر است.
هیئت وزیران یا وزیر مورد استیضاح باید ظرف مدت ده روز پس از طرح آن در مجلس حاضر شود و سوالات نمایندگان مجلس پاسخ داده و سپس مجددا از مجلس رأی اعتماد بخواهد. در صورت عدم حضور هیئت وزیران یا وزیر برای پاسخ، نمایندگان مزبور دربارهٔ استیضاح خود توضیحات لازم را میدهند و در صورتی که مجلس مقتضی بداند اعلام عدم رأی اعتماد خواهد کرد. اگر مجلس رأی اعتماد نداد هیئت وزیران یا وزیران یا وزیر مورد استیضاح عزل میشود.
در هر دو صورت وزرای مورد استیضاح نمیتوانند در هیئت وزیرانی که بلافاصله بعد از آن تشکیل میشود عضویت پیدا کنند. در صورتی که حداقل یک سوم از نمایندگان مجلس شورای اسلامی رئیسجمهور را در مقام اجرای وظایف مدیریت قوه مجریه و اداره امور اجرایی کشور مورد استیضاح قرار دهند، رئیسجمهور باید ظرف مدت یک ماه پس از طرح آن در مجلس حاضر شود و در خصوص مسایل مطرح شده توضیحات کافی بدهد. در صورتی که پس از بیانات نمایندگان مخالف و موافق و پاسخ رئیسجمهور، اکثریت دو سوم کل نمایندگان به عدم کفایت رئیسجمهور رأی دادند مراتب جهت اجرای بند ده اصل یکصد و دهم به اطلاع مقام رهبری میرسد و مقام رهبری موظف به امضای حکم عزل رئیسجمهور میباشد.
استیضاح در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران
در قانون اساسی جمهوری اسلامی نیز سازوکارهایی که در نظام سیاسی پارلمانی برای کنترل قوه مجریه توسط مجلس معرفی شده مد نظر قرار گرفتهاست اما در آن سو حق انحلال پارلمان که در نظام سیاسی پارلمانی به قوه مجریه داده شده در نظام سیاسی جمهوری اسلامی مورد پذیرش واقع نگردیده است. قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران در فصل ششم با عنوان “قوه مقننه” در مبحث دوم تحت عنوان «اختیارات و صلاحیت مجلس شورای اسلامی» در اصل هشتاد و نهم مسئله استیضاح هیأت وزیران یا یک وزیر را به شرح زیر مورد پذیرش قرار داده است. «نمایندگان مجلس شورای اسلامی میتوانند در مواردی که لازم میدانند هیأت وزیران یا هر یک از وزراء را استیضاح کنند، استیضاح وقتی قابل طرح در مجلس است که با امضای حداقل ۱۰ نفر از نمایندگان به مجلس تقدیم شود. هیأت وزیران یا وزیر مورد استیضاح باید ظرف مدت ۱۰ روز پس از طرح آن در مجلس حاضر شود و به آن پاسخ گوید و از مجلس رأی اعتماد بخواهد. در صورت عدم حضور هیأت وزیران یا وزیر برای پاسخ، نمایندگان مزبور درباره استیضاح خود توضیحات لازم را میدهند و در صورتی که مجلس مقتضی بداند اعلام رأی عدم اعتماد خواهد کرد. اگر مجلس رأی اعتماد نداد هیأت وزیران یا وزیر مورد استیضاح نمیتوانند در هیأت وزیرانی که بلافاصله بعد از آن تشکیل میشود عضویت پیدا کند.»
سابقه تاریخی استیضاح چیست؟
سابقه تاریخی انجام استیضاح اگر چه به قرون وسطی باز میگردد اما نمونههای عینی مشخص آن را میتوان در عملکرد اوایل قرن نوزدهم نظام سیاسی انگلیس مشاهده کرد. در نظامهای سیاسی جهان برای جلوگیری از تمرکز قدرت و نیز رعایت جنبه های تخصصی اداره امور جامعه، قدرت حکومت به سه شاخه زیر تقسیم شده است:
- تقنینی : قوه مقننه (مجلس شورای اسلامی و شورای نگهبان قانون اساسی)
- اجرایی : قوه مجریه ( رئیس جمهور و وزیران)
- قضایی : قوه قضائیه (قوه قضائیه ایران، قوهای است مستقل که پشتیبان حقوق فردی و اجتماعی و مسئول تحقق بخشیدن به عدالت در ایران است. رئیس قوهٔ قضائیه توسط رهبر به مدت ۵ سال به این سمت منصوب میشود که باید مجتهد عادل و آگاه به امور قضایی و مدیر و مدبر باشد.)
البته این سه قوه هم در نظام های سیاسی پارلمانی و هم در نظام های سیاسی ریاستی با یکدیگر در ارتباط بوده و قوانین اساسی کشورها چگونگی روابط آن ها با هم و نیز ساز و کارهای کنترل آنها به وسیله یکدیگر را در نظر گرفته اند که در عین تفکیک قوا نوعی همکاری یا ارتباط بین قوای سه گانه نیز از طریق تمهیدات حقوقی و سیاسی ایجاد شده تا در عین تمایز قوا کلیت حاکمیت ملی کشور بروز کند. در نظام سیاسی پارلمانی که ارتباط بیشتری بین دو قوه مقننه و مجریه وجود دارد مجلس و پارلمان که نمایندگان آن از سوی مردم انتخاب میشوند حق دارند کلیه اقدامات و عملکردهای قوه مجریه را زیر نظر بگیرند و از راه طرح سؤال، استیضاح و ایجاد کمیسیونهای تحقیق یا نهادهای نظارتی چون دیوان محاسبات این قوه را کنترل کنند. همچنین قوه مقننه حق دارد با صدور رأی عدم اعتماد هیأت وزیران یا یک وزیر را برکنار کند. البته به منظور ایجاد توازن بین دو قوه در نظام پارلمانی، قوه مجریه نیز از طرق مختلف همچون تنظیم و پیشنهاد لوایح قانونی یا حتی انحلال پارلمان، مجلس را کنترل میکند. در نظام سیاسی ریاستی همچون نظام سیاسی امریکا نیز قانون اساسی ترتیباتی برای استیضاح مقامات ارشد قوه مجریه از جمله رئیس جمهور و معاونش توسط کنگره در نظر گرفته است که در نهایت نیز میتواند به برکناری آنها از قدرت منجر شود.