عده چیست؟
عِدِّه به مدت زمانی گفته میشود که زن پس از جدایی از همسرش به دلایل مختلف مانند مرگ و طلاق باید از ازدواج خودداری کند. عده (عدت) در لغت به معنی شمار و جماعت و گروه است و از العده عربی گرفته شده که از رِیشه عَدَّ به معنی شمردن میآید. عِدِّه در اصطلاح فقه هم به مدتی گفته میشود که زن باید برای ازدواج مجدد صبر کند. عده اقسام مختلفی دارد : عده وفات ، عده طلاق ، عده فسخ ازدواج و عده تمام شدن زمان ازدواج موقت یا بذل مدت، در این میان عده طلاق و وفات از اهمیت بیشتری برخوردارند. مدت زمان عده طلاق سه ماه ده و روز است و این حکم ( نگهداشتن عده پس از طلاق) از آیات قرآن گرفته شده است چنانچه در آیه کریمه ۲۲۸ از سوره بقره آمده است: «و المطلقات یتربصن بانفسهن ثلاثه قروء؛ زنان مطلقه به مدت سه پاکی را به انتظار میگذرانند.». ازدواج با زنی که در ایام عده است باطل است و شاید موجب حرمت ابدی شود یعنی این که آن زن و شوهر به هیچ عنوان (تا آخر عمر ) نتوانند به زندگی مشترک خود ادامه دهند . مطابق قانون مدنی اگر کسی با زنی که در عده وفات است ازدواج کند این ازدواج باطل ، و این زن برای همیشه برای آن مرد حرام خواهد شد. عده گرفتن کنایه از خانهنشینی و «عدهٔ غم» به معنای دوران اندوه و افسردگی است. «عده دار بکر» هم کنایه از خم شراب و شرابی است که هنوز از آن نخوردهاند. خاقانی در این دو بیت به این معانی اشاره دارد:
آن عده دار بکر طلب کن که روح را آبستنی به مریم عذرا برافکند
صاحب حالت شدن حله تن دوختن خارج عادت شدن عدهٔ غم داشتن
عدّه با توجه به سبب آن، یعنی فوت شوهر یا طلاق؛ نوع ازدواج، یعنی دائم یا موقت؛ عادت ماهانه دیدن و ندیدن و حامله بودن و نبودن متفاوت است. عده یک دستور دینی است و حتی در مواردی که زن اطمینان دارد حامله نیست واجب است آن را رعایت کند. در صورت ازدواج در ایام عده، این ازدواج حرام و باطل بوده و در موارد زیادی باعث حرمت ابدی ازدواج آن دو در آینده خواهد شد. در برخی شرایط (مانند زن یائسه یا دختر نابالغ)، زنان عده ندارند. نفقه زنی که در عدّه طلاق رجعی (طلاقی که در آن، مرد نمیتواند به زن رجوع کند و حق رجوع به زن را ندارد) به سر میبرد بر عهده شوهر است؛ اما مطلّقه به طلاق بائن تنها در صورت حامله بودن، تا زمان وضع حمل نفقهاش بر عهده شوهر است.
مدت عدهٔ وفات
عده مرگ شوهر بنا بر مشهور چهار ماه و ۱۰ روز است. نظر خلاف مشهور و نادر نصف این مدت یعنی دو ماه و ۵ روز است. در صورتیکه خانم حامله (آبستن) باشد عده او طولانیترین زمان بین مدت عده یا وضع حمل اوست. (یعنی حداقل رعایت مدت چهارماه و ده روز و گاهی بیشتر). عده وفات عام است چه برای ازدواج دائم یا موقت، حتی زن یائسه یا زنی که بین او و شوهر نزدیکی واقع نشده، عده وفات دارند و در طول این مدت زینت برای زن ممنوع است.
مدت عدهٔ طلاق (سه طهر یعنی چه؟)
عده طلاق در ازدواج دائم سه طهر (یعنی ۳ بار قاعدگی و پاک شدن از آن) است. و در مورد زنی که قاعده نمیشود ولی به سن یائسگی نرسیده ۳ ماه است. عده طلاق در عقد موقت در صورت حیض نشدن در سن حیض یک ماه و نیم(۴۵ روز) است. در صورت حیض شدن عده بنا بر مشهور دو حیض است. سه قول نادر نیز در این زمینه وجود دارد: یک حیض- یک حیض و نیم- دو طهر (پاکی از حیض). در قوانین ایران بر خلاف نظر مشهور، نظر دو طهر به عنوان قانون تعیین شده است. عده طلاق کنیز از شوهر آزاد دو طهر است. اما اگر در طلاق زن باردار باشد عده او بر خلاف موارد بالا وضع حمل است هرچند لحظاتی بعد از طلاق وضع حمل کند عده او پایان مییابد. زن یائسه، پا به سن گذاشته و عادات ماهیانه ندارد و زن نابالغ، حتی اگر با شوهرش آمیزش جنسی داشته، پس از طلاق عده ندارند.
مدت عدهٔ زن باردار
عده زن حامله چه در ازدواج دائم و چه در موقت و چه در طلاق یا فسخ یا مرگ همسر تا زمان زایمان است. تنها در مورد مرگ همسر اگر مدت زمان باقیمانده تا زایمان کمتر از ۴ ماه و ۱۰ روز باشد زن باید تا پایان ۴ ماه و ۱۰ روز عده را نگهدارد. در صورت سقط شدن بچه قبل از زایمان هم عده در هنگام مرگ فرزند به پایان میرسد.
مدت عدهٔ نکاح منقطع (ازدواج موقت)
در ازدواج موقت عدهٔ زن باردار مثل نکاح دائم تا زایمان و عدهٔ مرگ همسر ۴ ماه و ۱۰ روز است. اما عدهٔ پایان فسخ یا بذل مدت کمتر از نکاح دائم یعنی دو بار قاعدگی و پاک شدن است. در زنانی که با وجود عدم یائسگی عادت نمیبینند هم این مدت ۴۵ روز است.
مدت عدهٔ زن یائسه
زن یائسه یعنی زنی که عادت ماهیانه نمیشود و باروری خود را از دست داده، نه عدهٔ طلاق دارد و نه عدهٔ فسخ نکاح؛ ولی عدهٔ مرگ همسر دارد که به اندازهٔ عدهٔ زنان معمولی است. فقهای متأخر شیعه غالباً سن یائسگی را برای زنان معمولی پنجاه سال و برای زنان قریشی شصت سال اعلام کردهاند.
عدّه آمیزش به شبهه
اگر مردی به اشتباه با زنی آمیزش کند، زن باید عدّه نگه دارد و اگر شوهر داشته باشد، شوهرش در زمان عدّه نمیتواند با او همبستر شود. در جواز دیگر بهرههای جنسی اختلاف نظر وجود دارد. در هر صورت در مدت عدّه، نفقه زن بر عهده شوهر است. آمیزش به شبهه با زن شوهردار، حکم زنا با او را ندارد؛ بدین معنا که زن بر چنین مردی حرام ابدی نمیشود. عدّه آمیزش به شبهه همانند عدّه طلاق است. در آمیزش به شبهه چنانچه شبهه از ناحیه مرد باشد، عدّه ثابت است، هرچند زن از حرمت آن آگاه باشد. در صورت عکس، ثبوت عدّه محل اختلاف است.
عدّه مفقود الاثر
اگر شوهر مفقود الاثر باشد؛ به گونهای که هیچ نشانهای از مرگ و زندگی وی در دست نباشد و مالی نیز نداشته باشد که نفقه زن را تأمین کند و کسی نیز مخارج او را نپردازد، به قول مشهور، زن میتواند به حاکم شرع مراجعه و درخواست طلاق کند. پس از طلاق، زن به مقدار عدّه وفات، عدّه نگه میدارد و پس از آن میتواند ازدواج کند. در صورت بازگشت شوهر، اگر زن در عدّه باشد، میتواند به او رجوع کند (یعنی بدون نیاز به ازدواج مجدد زن را به همسری خود بازگرداند)؛ امّا اگر پس از عده شوهر کرده باشد، حق رجوع ندارد و در فرض شوهر نکردن، در جواز رجوع اختلاف است. قول مشهور عدم جواز رجوع بدون عقد جدید است.
عدّه زناکار
زن بیشوهری که از راه زنا باردار شده عدّه ندارد. چنان که به قول مشهور زن زناکار غیر باردار نیز عدّه ندارد؛ ولی مستحب است کسی که مصمم به ازدواج با اوست صبر کند تا زن یک بار خون ببیند (حیض شود) و به سبب آن رحمش پاک شود و سپس با او ازدواج کند. قول مقابل مشهور، وجوب عدّه در فرض حامله نبودن زن است. عدّه او یک بار حیض شدن است.
عدّه ناشی از ارتداد
چنانچه شوهر پس از آمیزش با همسرش مرتد ملّی شود، زن باید عدّه طلاق نگه دارد. مرد پس از توبه میتواند به همسرش رجوع کند و درصورت عدم توبه با پایان یافتن مدت عدّه، زن از او جدا میشود و مرد حق رجوع ندارد. اگر ارتداد مرد فطری باشد به محض ارتداد به طور قهری جدایی حاصل میشود و زن عدّه وفات نگه میدارد و پس از آن میتواند با مرد دیگری ازدواج کند. اگر زن مرتد شود، چه به ارتداد ملّی و چه فطری، زوال پیوند زناشویی منوط بر سپری شدن عدّه طلاق است. اگر زن در این مدت به اسلام باز گردد، شوهر میتواند به او رجوع کند.
عده در قانون ایران
مبحث سوم در قانون مدنی مشتمل بر ۸ ماده، قوانین عده را بیان میکند:
- ماده ۱۱۵۰ – عده عبارت است از مدتی که تا انقضای آن زنی که عقد نکاح او منحل شده است نمیتواند شوهر دیگر اختیار کند.
- ماده ۱۱۵۱ – عده طلاق و عده فسخ نکاح سه طهر است مگر این که زن با اقتضای سن عادت زنانگی نبیند که در این صورت عده او سه ماه است.
- ماده ۱۱۵۲ – عده طلاق و فسخ نکاح و بذل مدت و انقضاء آن در مورد نکاح منقطع در غیر حامل دو طهر است مگر این که زن با اقتضای سن عادتزنانگی نبیند که در این صورت چهل و پنج روز است.
- ماده ۱۱۵۳ – عده طلاق و فسخ نکاح و بذل مدت و انقضاء آن در مورد زن حامله تا وضع حمل است.
- ماده ۱۱۵۴ – عده وفات چه در دائم و چه در منقطع در هر حال چهار ماه و ده روز است مگر این که زن حامل باشد که در این صورت عده وفات تاموقع وضع حمل است مشروط بر این که فاصله بین فوت شوهر و وضع حمل از چهار ماه و ده روز بیشتر باشد و الا مدت عده همان چهار ماه و ده روزخواهد بود.
- ماده ۱۱۵۵ – زنی که بین او و شوهر خود نزدیکی واقع نشده و همچنین زن یائسه نه عده طلاق دارد و نه عده فسخ نکاح ولی عده وفات در هر دومورد باید رعایت شود.
- ماده ۱۱۵۶ – زنی که شوهر او غایب مفقودالاثر بوده و حاکم او را طلاق داده باشد باید از تاریخ طلاق عده وفات نگاهدارد.
- ماده ۱۱۵۷ – زنی که به شبهه با کسی نزدیکی کند باید عده طلاق نگاه دارد.
احکام عدّه
در ایام عدّه احکامی الزامی برای زن و مرد وجود دارد.
- حرمت ازدواج در عدّه
ازدواج با زنی که در عدّه به سر میبرد، حرام و باطل است(یعنی گویا اصلا ازدواجی صورت نگرفته)؛ دائم باشد یا موقت؛ عدّه طلاق باشد یا وفات و یا دیگر اقسام عدّه. در حکم یاد شده تفاوتی میان علم دو طرف به حُکم شرعی (حرمت ازدواج در حال عدّه) یا موضوع (در عدّه بودن زن) و جهل آنان وجود ندارد. ازدواج در عدّه در صورت دانستن حکم شرعی مسئله و علم به اینکه زن در حال عدّه قرار دارد، موجب حرمت ابدی زن بر آن مرد نیز میشود و آن دو هرگز نمیتوانند تا پایان عمر با هم ازدواج کنند؛ خواه آمیزش صورت گرفته باشد یا نه. همچنین با جهل هر دو یا یکی از آنان به حکم یا موضوع، در صورت آمیزش، همین حکم وجود دارد. در صورت عدم آمیزش و جهل هر دو به موضوع یا حکم، ازدواج مجدد آنان پس از عدّه بیاشکال است.
- زنا در حال عدّه
زنا کردن با زنی که عدّه طلاق رجعی را سپری میکند موجب حرمت ابدی آن زن بر مرد میشود. لیکن زنا با زنی که در عدّه وفات، طلاق بائن، ازدواج موقّت و یا شبهه و فسخ به سر میبرد موجب حرمت ابدی نخواهد بود و آن دو پس از پایان عدّه میتوانند با یکدیگر ازدواج کنند.
- خواستگاری در عدّه
خواستگاری صریح یا با اشاره با زنی که در عدّه طلاق رجعی به سر میبرد، جایز نیست؛ لیکن خواستگاری غیر صریح به ازدواج با زنی که دوران عدّه طلاق بائن را سپری میکند برای شوهر و غیر شوهر جایز است؛ هرچند برای شوهر تصریح نیز جایز میباشد؛ چون ازدواج در عدّه برای او بدون اشکال است.
- اخراج و خروج زن از منزل
بیرون کردن زنی که در عدّه طلاق رجعی به سر میبرد از منزلی که پیش از طلاق در آنجا زندگی میکرده، بر شوهر حرام است، مگر آنکه زن مرتکب فحشا (عمل موجب حدّ و یا آزار و ناسزاگویی به خانواده) شود چنان که بیرون رفتن زن از منزل یاد شده بدون اجازه شوهر جایز نیست.
- نفقه زمان عدّه
نفقه زنی که در عدّه طلاق رجعی به سر میبرد بر عهده شوهر است؛ اما مطلّقه به طلاق بائن تنها در صورت حامله بودن، تا زمان وضع حمل نفقهاش بر عهده شوهر است. در غیر این صورت، شوهر تعهدی ندارد. نفقه زنی که در عدّه طلاق رجعی به سر میبرد، حکم نفقه زوجه را دارد. بنابر این، در فرضی که زن در حال نشوز طلاق گیرد و یا بر اثر ترک وظایف ایام عدّه ناشزه به شمار آید، نفقهای به او تعلق نمیگیرد.
- آرایش در عدّه وفات
بر زن در ایام عدّه وفات شوهرش واجب است از آنچه زینت به شمار میرود و زنان به طور معمول در مجالس جشن و عروسی خود را به آن میآرایند؛ اعم از لوازم آرایش و لباسهای شاد، اجتناب ورزد.
- زنانی که عدّه ندارند
زنی که با او آمیزش صورت نگرفته است (از قُبُل یا دُبُر) عدّه ندارد؛ جدایی او به طلاق باشد یا فسخ و بذل یا اتمام مدّت. اما اگر منشأ جدایی فوت شوهر باشد، نگهداشتن عدّه بر او واجب است. به فتوای بیشتر فقها دختر نابالغ و زن یائسه عدّه ندارند. قول مقابل مشهور، وجوب عده به مدت سه ماه است.
نظر فقها در مورد خواستگارى، زنا و ازدواج در مدت عده
عدهی زن، یا رجعی است و یا بائن. (در عده رجعى، مرد مىتواند پس از طلاق تا وقتى زن در عدّه است، بدون عقد دوباره به زن رجوع کند، ولی در عده بائن، مرد حقّ رجوع به همسر خود را ندارد) و خواستگارى نیز یا به صورت تصریح و بىپرده صورت مىگیرد و یا به صورت تعریض و کنایه. به لحاظ شرعی و قانونی، خواستگارى از زنى که در عدۀ رجعی است، با تصریح و یا با کنایه، حرام است، چرا که زنى که در عده رجعی است، هنوز در حکم زوجه است، ولی اگر آن زن در عدۀ بائن باشد، هر چند خواستگاری از وی با تصریح جایز نیست، ولی بطور تعریض و با اشاره، اشکالی ندارد. (گلپایگانى، سید محمد رضا، مجمع المسائل، ج۲، ص ۲۵۶، دار القرآن الکریم، قم، دوم، ۱۴۰۹ ه ق؛ امامى، سید حسن، حقوق مدنى، ج۴، ص ۲۷۰)
- آیه الله بهجت(ره): می تواند، زنا در عده وفات موجب حرمت ابدی نمی شود.
- امام خمینی(ره): می تواند، زنا در عده وفات موجب حرمت ابدی نمی شود.
- آیه الله خامنه ای: در فرض سوال می تواند ازدواج کند.
- آیه الله تبریزی(ره): می تواند عقد نماید، اگر چه احتیاط مستحب آن است که با او ازدواج نکند.
- آیه الله سیستانی(دام ظلّه): می تواند، زنا در عده وفات موجب حرمت ابدی نمی شود.
- آیه الله شبیری زنجانی(دام ظلّه): می تواند، زنا در عده وفات موجب حرمت ابدی نمی شود.
- آیه الله صافی گلپایگانی(دام ظلّه): می تواند عقد نماید، اگر چه احتیاط مستحب آن است که با او ازدواج نکند.
- آیه الله مکارم شیرازی(دام ظلّه): می تواند، زنا در عده وفات موجب حرمت ابدی نمی شود.
- آیه الله نوری همدانی(دام ظلّه): می تواند عقد نماید، اگر چه احتیاط مستحب آن است که با او ازدواج نکند.
- آیه الله وحید خراسانی(دام ظلّه): می تواند عقد نماید.
یک استفتاء از آیه الله خامنه ای :
سوال: در علم پزشکى امروز گاه زنان با بستن لوله رحم به طور دائم نابارور مىشوند. آیا این زنان هم جهت ازدواج موقّت نیاز به نگهداشتن عده دارند در صورتى که به طور قطع و یقین اختلاط میاه صورت نمىپذیرد؟
جواب: در هر صورت، اگر مدخول بها باشد وبه۵۹۹ سن یائسگى نرسیده باشد، عدّه دارد.
چند استفتاء از آیه الله مکارم شیرازی :
- سوال: آیا می توانم در مورد مسئله شخصی که به احکام عدّه آشنا نبوده و در این دوران ازدواج کرده به شما مرجع عالیقدر رجوع کنم؟
مانعی ندارد ولی اگر صیغه عقد را خودشان خوانده باشند و آمیزش حاصل شده باشد راهی برای ازدواج آنان با هم وجود ندارد.
- سوال: هرگاه زنى به خاطر شیردادن بچه، عادت ماهانه نبیند، تکلیف او براى طلاق چیست؟
سه ماه بعد از آخرین نزدیکى صبر مى کند و بعد اجراى صیغه طلاق مى شود، سپس عدّه سه ماه نگه مى دارد.