برای اینکه بدانیم ویراستاری یعنی چه ایتدا باید بدانیم ویراستار یعنی چه و معنی ویراستار چیست؟
ویراستار به کسی میگویند که ویرایش میکند. معنی ویراستار در فرهنگ فارسی معین یعنی : کسی که خروجی کار نویسنده یا مترجم را : “تصحیح ، پیراسته و تنظیم” کرده و برای چاپ و نشر آماده می سازد.(و یا ساید به زبان دیگر بتوان گفت : ویراستار کسی است که یک متن مکتوب را برای چاپ شدن تصحیح و تنظیم و آماده میکند.) ویرایش یا ویراستاری به فرایند انتخاب و آمادهسازی محصولات نوشتاری، دیداری، تصویری، شنیداری، و رسانهای مورد استفاده در انتقال اطلاعات گفته میشود که ممکن است تصحیح، تلخیص (خلاصهسازی)، ساماندهی، و بسیاری تغییرات دیگر به قصد تولید اثری منسجم، یکدست، درست، دقیق، و کامل صورت گیرد. واژهٔ انگلیسی editor در زبان فارسی معادلهای مختلفی دارد. در صنعت نشر، editor به دو معادل با کارکرد معنایی جداگانه ترجمه میشود: ویراستار و دبیر.
وظایف دبیران و ویراستاران در میان ناشران مختلف متفاوت است، و ناشران کوچک، تفاوت چندانی میان ویراستار و دبیر قائل نمیشوند. ویراستار کسی است که به بخشهای مختلفِ ویرایش میپردازد و دبیر معمولاً در هیئت تحریریه وظیفهٔ مدیریتی دارد. دبیران وظیفه دارند در همهٔ مراحل تولید و فروش، کتاب را همراهی کنند و اجرای برنامههای تبلیغاتی و بازاریابی نیز با دبیران است. ویراستار خطاهای فنی، ناهماهنگیها، غلطهای نگارشی، املای کلمات و خطاهای محتوایی را اصلاح میکند و چهار هدف اصلی را دنبال میکند:
- وضوح
- ارتباط منطقیِ درونمتنی
- ثبات و هماهنگی در متن
- صحت
“سید مهدی صالحی” ویراستار حرفه ای و باتجربه ای است که دورههای مختلفی هم برای آموزش آن برگزار کرده است و شاید شنیدن معایب، مزایا و تعریف شغل ویراستاری از زبان او، شیریتی و گیرایی خاص خود را داشته باشد.
انواع ویراستاری (از غلط املایی گرفتن تا تصحیح نسخ خطی)
مهدی صالحی :«ویراستاری شغل گسترده ای است و طیف وسیعی از نمونهخوانهایی که صرفا غلط املایی و تایپی میگیرند تا کسانی که نسخه های خطی قدیمی را ویرایش و به فارسی برگردان میکنند را در برمیگیرد. ویرایش صوری ساده ترین مرحله ویرایش است که تا غلط های املایی و تایپی و روش صحیح رسم الخط را شامل میشود. بعد از ویرایش صوری، نوبت به ویرایش زبانی یا ادبی میرسد که به درستی واژه ها و کاربرد افعال و جملات برمیگردد و بالاخره ویراستاران بنیادین، کسانی هستند که ساختار و محتوا و استناد کتب را بررسی میکنند. پیچیده ترین نوع ویراستاری که نیازمند مطالعه و کسب اطلاعات زیادی است و شاید سالها وقت یک ویراستار را بگیرد.
اکثرا ویراستاری در ایران به ویرایش صوری و زبانی مختصر میشود و مثلا ویرایش ترجمه و ویرایش های محتوایی و ساختاری کمتر رایج است که البته در همان دو نمونه اول هم هنوز حرفهای نشدهایم!
در ویراستاری هم مانند هر رشته و حرفه دیگری اختلاف نظر وجود دارد و شاید هر ارگان و نهاد و ناشری برای خود یک شیوهنامه مخصوص داشته باشد! در دانشگاه هم رشته خاصی به عنوان ویراستاری وجود ندارد، در واقع ویراستاری یک رشته میان رشته ای است که شما حتی اگر ریاضی یا فیزیک هم خوانده باشید، در این کار حرفی برای گفتن دارید. چون هر متنی در هر حوزه ای نیاز به ویرایش دارد و اتفاقا آشنایی با یک رشته خاص در ویرایش متون مربوط به آن رشته به شما کمک بزرگی میکند.»
درآمد شغل ویراستاری
مهدی صالحی : «ویرایش از نظر درآمد وابستگی زیادی به صنعت نشر کشور دارد. اگر صنعت نشر کشور رونق داشته باشد، این حرفه هم رونق بیشتری می گیرد. ویراستاری برای کسانی که در آن حرفهای و زبردست شده باشند، میتواند شغل درآمدزای خوبی باشد. علاوه بر این ویراستارها معمولا در حطیه های دیگر هم فعالیت میکنند و برخی وارد حوزه ترجمه و تالیف و حتی تدریس میشوند. از آنجایی که ویرایش نیاز به زمان و مکان خاصی ندارد، برخی هم آن را به عنوان شغل دوم خود برگزیدهاند؛ درواقع ویراستاری یک ابزار است و اغلب افراد در هر شغل و منصبی که باشند، آشنایی با این دانش به آنها کمک میکند.
طبق آییننامه قیمتگذاری کتاب، هزینه ویرایش ادبی هر صفحه بین ۹۰۰ تا ۱۵۰۰ تومان و هزینه ویرایش صوری بین ۳۲۰ تا ۴۵۰ تومان و هر دوی آنها تواما بین ۱۲۰۰ تا ۱۷۰۰ تومان میشود. ویرایش علمی و محتوایی ۱۵۰۰ الی ۲۵۰۰ برای ویراستار خود درآمد دارد و هزینه نمونهخوانی هم صفحهای ۴۰۰ الی ۴۸۰ تومان است. البته این نرخ برای متون فارسی است و ویرایش متنهای غیر زبان فارسی طبیعتا بیشتر است. سخت یا آسان بودن و حجم متن و تجربه ویراستار در کم و زیاد شدن زمان ویرایش و البته درآمد فرد موثر است.»
ویراستاری شغل آدمهای دقیق و عشق کتاب
مهدی صالحی :«ویراستاری برای کسانی که عاشق کتاب و به اصطلاح همیشه کتاب به دست هستند، شغلی ایدهآل به حساب میآید؛ چرا که هم کتاب میخوانند هم غلط میگیرند و هم پول درمیآورند! ویراستار در حین کار همیشه در حال یاد گرفتن و آموختن است. افرادی میتوانند در این عرصه دوام بیاورند که اولا بتوانند یکجانشین باشند؛ یعنی این توانمندی را داشته باشند که یک جا بنشینند و کار کنند. ثانیا آدمهای ریزبین و جزئینگری باشند و بتوانند کوچکترین جزئیات را ببینند و اصلاح کنند و بالاخره اینکه از اصلاح متن ها لذت ببرد! برای یک ویراستار باز کردن گره متن ها باید جذاب باشد. افرادی که روحیه برونگرای شدید دارند یا نمیتوانند یک جا بند شوند یا خیلی کلینگر هستند، احتمالا گزینههای مناسبی برای این حرفه نیستند! برای همین معمولا خانمها به این حرفه جذب میشوند؛ به ویژه آنکه امکان دورکاری را هم به آنها میدهد.»
انواع ویراستار
- ویراستار زبانی یا ادبی copyeditor وظیفهٔ ویرایش متن ازنظر املایی، دستوری، نقطهگذاری، و غیره را برعهده دارد.
- content editor ویراستار محتوایی
- line editor ویراستار علمی
- structural editor ویراستار ساختاری
- proofreader نمونهخوان/ غلط گیر
بسته به آنکه ویراستار با چه نوع متنی سروکار داشتهباشد، آن را با قواعد متن به زبان رسمی، زبان معیار، زبان علمی، پی جین، کریول یا غیره همساز میکند.
انواع دبیر
- سردبیر یا سرویراستار Editor-in-Chief: تعریف و تعیین هویت انتشاراتیِ مؤسسه و خطمشی ناشر و همچنین نظارت بر کلیهٔ آثار منتشرشده ازسوی ناشر یا نشریه را برعهده دارد.
- دبیر تحریریه یا دبیر اجرایی: مدیریت اجرایی بر کارکنان و نظارت بر تحقق اهداف هیئت تحریریه بر عهدهٔ اوست. همچنین مسئول نظارت بر تولید کتاب در مراحل مختلف و هماهنگی تمام اقداماتهیئت تحریریه است.
- دبیر ارشد senior editor و دبیر خریدار acquisition editor: جذب کتابهای تازه و نویسندهها، تعریف مجموعههای تازه، یافتن نویسنده و مترجم و نظارت بر کیفیت انجام پروژهها را برعهده دارد.
انواع ویرایش
ویرایش، از دیدگاهی کلی، به دو نوع اصلیِ «ویرایش عمومی» و «ویرایش ویژه» تقسیم میشود.
ویرایش عمومی: ویرایشهای «صوری»، «زبانی» و «محتوایی ـ ساختاری» که عموم نوشتهها، بدون توجه به محتوایشان، به همهٔ آنها نیاز دارند، رویهمرفته ویرایش عمومی نامیده میشوند. این سه نوع ویرایش معمولاً بهدستِ یک ویراستار به نام «ویراستار عمومی» انجام میشود.
ویرایش ویژه: هریک از ویرایشهای «ترجمه»، «علمی»، «تخصصی»، «گفتاری»، «تصویری»، «نمایهای»، «ادبی»، «تلخیصی» و «تصحیحی» که هر نوشته، بسته به محتوایش، ممکن است به یکی یا بیش از یکی از آنها نیاز داشتهباشد، «ویرایش ویژه» نامیده میشوند.
ریشهٔ واژه و مترادفها
ویرایش واژهای نو است که در دهههای اخیر وضع شدهاست و هممعنای اصلاح و تصحیح در امور نوشتاری است. البته ویرایش به معنای نسخهٔ تازهای از یک چیز هم بهکار میرود؛ مانند یک بازی رایانهای که نسخهٔ جدید آن «ویرایشِ جدید» نامیده میشود. به کسی که کار ویرایش را انجام میدهد، «ویراستار» یا «ویرایشگر» میگویند.
صادق کیا، که استاد دانشگاه تهران و رئیس فرهنگستان زبان ایران (فرهنگستان دوم) بودهاست، واژهٔ «ویراستن» را از فارسی میانه به فارسی نو آوردهاست و بر پایهٔ قواعد این زبان، از این واژه، صفت مفعولی «ویراسته»، صفت فاعلی «ویراستار»، و اسم مصدر «ویرایش» را ساختهاست.