معنی شعار یا لثارات الحسین چیست؟
شعار یالَثاراتِ الحسین که در سریال مختارنامه نیز زیاد استفاده شده بود، شعار خونخواهی امام حسین (ع) است. یا لثارات الحسین ابتدا در قیام توابین به رهبری سلیمان بن صرد خزاعی به کار گرفته شد و پس از تصمیم مختار برای خون خواهی امام حسین (ع) در قیام مختار نیز به کار رفت. گویندگان یالثارات الحسین برای اعلام آغاز قیام و تحریک دوستداران اهل بیت (ع) از این شعار استفاده میکردند. ابومسلم خراسانی نیز در شکست امویان از شعار یا لثارات الحسین بهره گرفت. بنا بر روایاتی، شعار حضرت مهدی (عج) و یاران وی، در آخر الزمان نیز شعار یا لثارات الحسین خواهد بود. «یا لثارات الحسین» شعار قیام هایی بوده که پس از شهادت امام حسین (ع) و به منظور خونخواهی از وی شکل گرفته بودند. این شعار همچنین در قیام های علیه خلفای اموی سر داده شد. پیروان بنی امیه معمولا در مقابل این شعار، شعار «یا لثارات عثمان» سر می دادهاند.شعار یا لثارات الحسین، تأثیر فراوانی در تحریک دوستداران اهل بیت (ع) علیه حکومت اموی داشته و این شعار بر اساس منابع تاریخی، بر دل شیعیان و حتی هر مخالف حکومت اموی، تاثیر می گذاشته است. بر همین اساس، مردان وقتی این شعار را می شنیدهاند، از خانواده خود جدا می شده و عازم میدان جنگ می شدهاند.
انگیزه پیروان شعار یالثارات الحسین
پس از واقعه عاشورا و شهادت امام حسین (ع) و یارانش، برخی شیعیان که با وعده بیعت، از حسین بن علی(ع) دعوت کردند به کوفه بیاید و سپس از خطای خویش در پیمان شکنی و یاری نرساندن به امام(ع)، سخت پشیمان بودند، تصمیم بر آن گرفتند که گناه و اشتباه خویش را جبران کنند. آنان در جلسات متعدد به این نتیجه رسیدند که این ننگ جز با کشته شدن در راه امام حسین(ع) و گرفتن انتقام از قاتلان وی پاک نمیشود.
معنای لغوی شعار یالثارات الحسین
ثار از ماده «ث أ ر» است (که همزه به الف بدل شده است). ثأر در لغت به معنای خونخواهی و طلبکردن خون مقتول است (معانی خون و قاتل و دشمن نیز برای این کلمه ذکر شده است) و جمله «ثأرتُ فلاناً بفلانٍ» به معنای کُشتنِ قاتل برای انتقام خون مقتول است. لغتشناسان دو معنا برای ثار در تعبیر «یا ثارات فلان»، مطرح کردهاند:
- ثار به معنای خونخواه به کار رفته و در اصل، جمله به این صورت بوده است «ای کسانی که اهل خونخواهی هستید»؛ بنابراین، معنای عبارت چنین است: «ای خونخواهان حسین». مخاطب این عبارت، خونخواهان امام حسین هستند که برای خونخواهی فراخوانده میشوند.
- ثار به معنای قاتل است؛ بنابراین، معنای عبارت چنین است: «ای قاتلان حسین». مشهورترین شاهد مثال برای این تعبیر، «یا ثارات عثمان» است که هم در حدیث و هم در شعر حسّان بن ثابت آمده است. منادا در این تعبیر قاتلان امام حسین هستند که به منظور ایجاد وحشت در دل آنها، مورد خطاب قرار میگیرند.
حرف لام در «یا لثارات الحسین» را لام استغاثه مینامند که در عبارات استغاثه (طلب کمک) گاهی بر سر کلمات میآید. گفته شده که ممکن است «یالَثاراتِ» تسهیل یا تصحیف شدهٔ «یا آل ثاراتِ» باشد.
قیام توابین
قیام توابین اولین قیام شیعی پس از واقعه عاشورا با هدف انتقام از قاتلان امام حسین(ع) بود. توابین از سال ۶۱ق پس از واقعه عاشورا مخفیانه در پی جمعآوری نیرو و اسلحه بودند. گفته شده است به دلیل عدم همراهی مختار ثقفی، بسیاری از شیعیان همراه توابین نشدند. این قیام در سال ۶۵ ق به دست مسلمانان و دوستداران اهل بیت (ع) در مقابله با لشکر شام و در منطقه عین الورده رخ داد که رهبری آن بر عهده سلیمان بن صرد خزاعی بود. در جنگی چهار روزه، بسیاری از توابین کشته شدند. باقیمانده سپاه به رهبری رفاعه بن شداد عقبنشینی کردند. در قیام توابین اولین کسانی که شعار یالثارات الحسین را بیان کردند حکیم بن منقذ کندی و ولید بن غضین کنانی بودهاند. سلیمان بن صرد خزاعی رهبر این قیام، با یارانش به زیارت امام حسین(ع) رفته و شعار «یالثارات الحسین» سر دادند.
شکل گیری قیام توابین با شعار یالثارات الحسین
چند ماه پس از حادثه کربلا، حدود صد تن از شیعیان در خانه سلیمان بن صرد خزاعی که از چهرههای سرشناس کوفه بود، گرد آمدند. سلیمان در این جلسه با اشاره به آیه ۵۴ سوره بقره و توبه قوم موسی(ع) خطاب به حاضران گفت: ما وعده یاری به اهل بیت پیامبر (ص) دادیم، اما یاریشان نکردیم. در انتظار فرجام کار ماندیم تا آن که فرزند پیامبرمان کشته شد. حال خدا از ما راضی نمیشود مگر آن که با قاتلان او بجنگیم، شمشیرها را تیز کنید و اسب و نیرو فراهم سازید تا فرا خوانده شوید. پس از سخنان سلیمان، دیگر بزرگان شیعه و یاران امام علی(ع) نظیر مسیب بن نجبه فزاری، رفاعه بن شداد بجلی، عبدالله بن وال تمیمی و عبدالله بن سعد ازدی به سخنرانی پرداختند و سرانجام سلیمان بن صرد خزاعی به رهبری قیام برگزیده شد. بنا بر سخنان و جلسات توابین، اهداف آنان در دو جهت بود:
- خونخواهی از قاتلان امام حسین(ع)
- سپردن حکومت به خاندان پیامبر اکرم(ص)
گردآوری نیرو برای خون خواهی امام حسین (ع)
تشکیل جلسات هفتگی توابین در سال ۶۱ ه.ق به صورت پنهانی درباره شکل گیری جنبش، از تهیه نیرو گرفته تا موعد قیام در حضور سلیمان بن صرد برگزار میشد. آنان مخفیانه درون کوفه و قبایل اطراف به تهیه نیرو و اسلحه پرداخته و مقدمات جنگ را آماده میکردند. به دنبال تشکیل سپاه، سلیمان بن صرد خزاعی در سال ۶۴ ه.ق نامههایی را به سعد بن حذیفه، رهبر شیعیان مدائن و مثنی بن مخرمه عبدی از بزرگان شیعه بصره مینویسد و آنان را به قیام فرا میخواند. شیعیان بصره و مدائن نیز در پاسخ به نامه سلیمان، آمادگی خویش را اعلام داشته و پذیرفتند که در قیام آنان شرکت کنند.
آغاز قیام توابین
سلیمان بن صرد در ربیع الاول سال ۶۵ق قیام خود را شروع کرد. هرچند افراد زیادی وعده داده بودند که همراه وی میشوند اما سرانجام چهار هزار نفر در نخیله ،محل تجمع سپاه توابین، حضور یافتند. نقل گردیده که مختار ثقفی، سلیمان را فاقد دانش سیاسی و نظامی میدانست و بخش عظیمی از شیعیان به این دلیل از سپاه سلیمان جدا شدند. لشکر توابین در ۵ ربیعالاول از نخیله راهی دمشق شدند. هنگامی که سپاه به کربلا رسید، از اسبها پیاده شدند و گریان خود را به قبر امام(ع) رسانده و اجتماع پرشوری را تشکیل دادند. سلیمان در میان آنان گفت: خدایا تو شاهد باش که ما بر دین و راه حسین(ع) و دشمن قاتلان او هستیم. توابین نیز به دعا پرداختند تا حال که توفیق شهادت در رکاب حسین(ع) نصیب آنان نشده است، خداوند از شهید شدن آنان پس از او محروم نسازد.
شروع جنگ
توابین قبل از رسیدن لشکر شام، در منطقه عین الورده اردو زد و پنج روز در آن جا به استراحت پرداخت. سلیمان در روز کارزار به تبیین پیکار و سفارشات جنگی پرداخت و جانشینان خویش را معرفی کرد. وی خطاب به حضار گفت: اگر من کشته شدم فرمانده سپاه «مسیب بن نجبه» است و پس از او، عبدالله بن سعد بن نفیل فرماندهی سپاه را بر عهده بگیرد. پس از کشته شدن او، عبدالله بن وال و رفاعه بن شداد، دیگر فرماندهان نبرد توابین هستند. در ۲۵ جمادی الاول، دو سپاه برابر یکدیگر قرار گرفتند و نبرد سهمگین بین توابین و لشکر شام آغاز شد.فرماندهی سپاه شام را عبیدالله بن زیاد بر عهده داشت. حصین بن نمیر، شرحبیل بن ذی الکلاع حمیری، ادهم بن محرز باهلى، ربیعه بن مخارق عنوى و جبله بن عبد الله خثعمى وی را همراهی میکردند.
عاقبت خون خواهی توابین
پس از نبرد چهار روزه، بسیاری از توابین به شهادت رسیده، در محاصره سپاه دشمن قرار گرفتند. فرماندهان توابین یکی پس از دیگری به شهادت رسیدند و اندک باقیمانده آنان به فرماندهی رفاعه بن شداد بجلی مجبور به عقب نشینی شدند. توابین در مسیر بازگشت به شیعیان بصره و مدائن برخوردند که به یاری آنان آمده بود و پس از ابراز اندوه به شهرهای خود بازگشتند. پس از شکست توابین و رسیدن به کوفه، مختار ثقفی که در زندان به سر میبرد، به تمجید از سلیمان و شهدای قیام پرداخت و وعده داد که انتقام توابین را گرفته و به خونخواهی امام حسین(ع) قیام کند. سید حسین محمد جعفری در کتاب تشیع در مسیر تاریخ معتقد است اگر چه توّابین به ظاهر در برابر سپاه اموی شکست خوردند، اما توانستند برای نخستین بار تشکل منسجمی از شیعیان به وجود آورند و چون قیام آنان بر پایه تفکر شیعی و تحت تأثیر شهادت امام حسین(ع) شکل گرفته بود، توانست موجب پیشرفت تشیع شود.
قیام مختار
بنابر منابع تاریخی،”یالثارات الحسین” در قیام مختار، فراوان به کار میرفته است. اولین تحرک یاران مختار علیه عبدالله بن مطیع در کوفه با همین شعار یالثارات الحسین آغاز شد. مختار نیز هنگام پوشیدن لباس رزم، دستور داد مردم با شعارهای یا لثارات الحسین و یا منصور امت شروع قیام را اعلام کنند. سپاه خشبیه هنگامی که برای نجات بنیهاشم و در راس آنان محمد بن حنفیه وارد مکه شد، با شعار یالثارات الحسین بر طرفداران عبدالله بن زبیر تاختند. همچنین هنگامی که عمر بن سعد کشته شد، کوفیان ندای یالثارات الحسین سر دادند. یاران مختار علاوه بر بیان عبارت یالثارات الحسین به صورت شعار، در اشعار حماسی خود برای تحریک مردم نیز از آن بهره بردند. در شعری از عبدالله بن همام سلولی آمده است:
او فی لیله المختار ما یذهل الفتی (و در آن شب مختار، یعنی آن جوانمرد )
و یلهیه عن رود الشباب شموع (سراسیمه بود و شمعها واله آن جوان بودند.)
دعا: «یا لثارات الحسین،» فاقبلت (به شعار (یا لثارات الحسین) دعوت کرد)
کتائب من همدان بعد هزیع ( و گردانهایی از همدان و هزیع پذیرفتند.)
قیامهای بعدی
در قیامهای شیعیان پس از مختار، شعار یا لثارات دیده نمیشود. برای مثال در قیام زید و قیام یحیی علیه امویان و قیام محمد نفس زکیه، قیام ابراهیم بن عبدالله معروف به قتیل باخمرا، و قیام شهید فخ علیه عباسیان، این شعار به کار نرفته است. اما در مقابل، خراسانیان در قیام علیه امویان از این شعار بهره بردهاند. گاهی این شعار برای غیر از امام حسین(ع) نیز به کار برده شده است. قرمطیان با شعار یا لثارات الحسین به خونخواهی از حسین بن زکرویه پرداختند. علت استفاده قرمطیان از این شعار، بهرهگیری از تأثیر این شعار دانسته شده است.
یا لثارات الحسین ، شعار قیام حضرت مهدی (عج)
در روایات آمده است که حضرت مهدی(عج) نیز با همین شعار یا لثارات الحسین قیام میکند. ابن مشهدی در المزار الکبیر، شعار شخص امام را یا لثارات ذکر کرده است. طبق گزارش صدوق،امام رضا(ع) در سخنانی به ریان بن شبیب ضمن توصیه به گریهکردن برای امام حسین، شعار اصحاب حضرت مهدی را یالثارات الحسین عنوان مینماید. در همین روایت اشاره به فرشتگانی شده که تا ظهور امام زمان(ع) بر سر مزار امام حسین (ع) تجمع کردهاند و هنگام ظهور امام عصر شعار یالثارات سرمیدهند. به خونخواهی امام حسین (ع) توسط امام زمان در احادیث دیگری نیز اشاره شده است. از جمله بر اساس حدیثی از امام صادق(ع)، مراد از مظلوم در آیه ۳۳ سوره اسراء «…و مَن قُتِل مَظلوماً فَقَدْ جَعَلنا لِوَلیهِ سُلْطاناً…»، امام حسین(ع) و مراد از ولی او امام قائم(عج) است که به خونخواهی آن حضرت قیام خواهد کرد. همچنین طبق احادیث دیگر هنگامی که فرشتگان با دیدن واقعه کربلا اندوهگین شدند، خداوند به آنان بشارت داد که به واسطه حضرت قائم(عج) از ظلمکنندگان بر امام حسین(ع) انتقام خواهد گرفت.