استعاذه چیست؟
استعاذه با تلفظ صحیح اِسْتِعاذه،واژه ای عربی از مصدر باب استفعال است. ریشه استعاذه “ع و ذ” می باشد که به معنی پناه بردن به غیر (یک شیء ،شخص یا مکان) است که در تعابیر قرآنی به معنای پناه بردن به خداوند از هر نوع شر، بدی و وسوسه های شیطانی است. واژه عوذ و مفهوم آن، سابقه ای دیرین در زبان های سامی یکی از زیر شاخه های خانواده زبان های آفریقایی آسیایی که در خاورمیانه، شمال آفریقا و شاخ آفریقا به آنها گویش میشود، داشته است. به طوریکه در زبان عبری باستان، عوذ به معنی پناه گرفتن به کار می رفته و در میان اعراب پیش از اسلام و حتی در صدر اسلام، نام هایی مانند عَوذ، مُعَوَّذ و مُعاذ رواج داشته است که همگی برگرفته از این ریشه استعاذه است. واژه “لَوذ” نیز شکل دیگری از واژه “عوذ” است که در احادیث و روایات به معنای “پناه بردن به خداوند از شر چیزی” آمده است مانند : “بک استغثت و لذت و لا الوذ بسواک” و سورههای ناس، فلق و توحید به نام سه سوره معوّذه معروفند. تعویذ هم در لغت مشتق شده از ریشه ی “ع و ذ” و به معنای “پناه بردن” است و وقتی چیزی را بر اموال و مکان ها نصب کرده و یا می آویزید در اصل تعویذ کرده اید. بر اساس اعتقادات بسیاری تعویذ شیء، نوشته، تصویر، دعا و یا ورد و حمل آن توسط انسان یا حیوان، موجب دفع بلا، بیماری و تعرض موجودات و نیروهای شریر پنداشته شود که یکی از معروف ترین آنها داشتن چشم نظر برای دفع چشم نظر است. استعاذه در فرهنگ اسلامی به ویژه در قرآن کریم به دعایی گفته می شود که به وسیله آن، انسان برای دفع شرور، خود را در پناه خداوند متعال قرار میدهد. موارد زیادی از تعویذ و پناه بردن به خدا از سوی پیامبران و اولیای الهی در متون دینی یاد شده است. در احادیث، استعاذه جهت در امان ماندن از وسوسه های شیطان، دشمنی بدکاران، آسیب حیوانات گزنده و موذی و فقر و دست تنگی سفارش شده است و خواندن استعاذه با الفاظ خاص و ترکیب ویژه، پیش از قرائت قرآن و نیز پیش از سوره حمد در نماز مستحب است. استعاذه دارای دو نوع است :
- استعاذه باطل : استعاذه باطل یعنی پناه بردن به جن ، شیاطین و موجودات آسمانی و کمک خواستن از آنها
- اعراب پیش از اسلام برای رهایی از ناگواری ها ، تعویذهای گوناگونی به کار میبردند و از ساحران و کاهنان که مدعی بودند با موجودات غیبی همچون جن و شیطان ارتباط داشتند و از رازهای پنهان مطلع بودند، یاری میطلبیدند و با واسطه آنان به آن موجودات توسل میجستند. مردم عرب آن زمان با اعتقاد راسخی که به جن داشتند، گاه برای حفظ خود از حوادث به آن پناه میبردند. چنانکه هنگام سفر به سرزمینی ناشناخته، خود را در پناه جنی که صاحب و بزرگ آن وادی بود، قرار میدادند. قرآن کریم در سوره جن با اشاره به این اندیشه نادرست، پناه بردن گروهی از آدمیان به جن را موجب گمراهی و زیان بیشتر آنان بر شمرده است.
- استعاذه صحیح : استعاذه صحیح یا حقیقی، کمک خواستن از خداوند است.
- قرآن با نزول نخستین سورههای مکی مانند سوره ناس و سوره فلق به بیان استعاذه حقیقی پرداخت و بر خلاف تفکر جاهلی که تسلیم پذیری در برابر نیروهای شیطانی را رواج میداد، استعاذه حقیقی را تنها پناه بردن به خداوند از هر شر و بدی و وسوسه شیطانی دانسته است. به همین صورت، قرآن کریم اتهام ارتباط پیامبر(ص) با شیاطین را به صراحت رد میکند و شاید به همین جهت بوده است که، پیامبر(ص) فرمان یافته است همواره پیش از تلاوت آیات وحی، از شیطان رانده شده به خداوند پناه ببرد تا بدین وسیله پاسخی قوی به تهمت های پی درپی مشرکان باشد.
استعاذه در قرآن مجید
در قرآن مجید، ۱۷ بار مشتقات “عوذ” به کار رفته است که بیشتر از همه، به صورت ثلاثی مجرد آن همانند: عُذْت، اَعوذُ، یعوذون، مَعاذ به کار رفته است. در شکل ثلاثی مزید نیز یک بار در باب افعال (اُعیذُها) و ۴ بار از باب استفعال (استعاذه) در صیغه امری «اِسْتَعِذْ» آمده است. در این آیات جز یک بار که در بیان زشتی و نکوهش پناه جستن آدمیان از جن سخن گفته است، در دیگر موارد، پروردگار به عنوان تنها پشت و پناه شناسانده شده است. در سوره مؤمن خداوند به پیامبر اکرم فرمان داده است که از کبر، دشمنی و لجاجت کافران به او پناه بیرد، همانگونه که موسی (ع) از شرّ فرعون به خداوند پناه برده است و در آیاتی از سورههای فصلت ، اعراف و مؤمنون، خداوند به پیامبر اکرم (ص) فرموده است که از وسوسه ها و تحریکات شیطان به او پناه ببرد. این آیات همه نشان دهنده ی این موضوع مهم هستند که مهمترین منشأ جدال و منازعه جاهلانه، “کبر و غرور” است. شیوه رفتار پیامبر (ص) با مشرکان پاسخ نیک (گذشت، گفتار نیک، پرهیز از جدل و دعوای بیهوده) در مقابل بدکرداری آنان و روی گرداندن از نادانان و بی توجهی به رفتار آنان بود که انجام آن در برابر مخالفان بسیار دشوار بود و لازمه آن، کنار گذاردن غضب در هنگام مواجهه با جاهلان بود.
- معوّذتین
دو سوره ناس و فلق، به استعاذه و پناه بردن به خداوند متعال اختصاص یافته است و این امر نشان دهنده اهمیت این موضوع در قرآن کریم است. این دو سوره که با خطاب به پیامبر(ص) آغاز میشود، جامعترین بیان درباره استعاذه و ارکان آن دارند. به جهت آیات آغازین مشترک، از همان زمان نزول به «معوّذتین» شهرت یافت و جایگاه ویژهای در نظام آموزش قرآن پیدا کرد و از همان ابتدا، جانشین انواع تعویذهای نادرست عصر جاهلی شد. رسول اکرم(ص) تلاوت معوذتین را بهترین روش جهت در پناه ماندن میدانستند و در عمل بارها امام حسن و امام حسین (علیهما السلام) را به این دو سوره تعویذ مینمودند و خطاب های استعاذه به پیامبر (ص) در سورههای ناس و فلق با تعبیر “قل اعوذ برب…” است و در این دو سوره راه غلبه بر شیاطین و دفع شرور بیان شده است.
استعاذه های پیامبران
- حضرت نوح (ع) از اینکه از خداوند چیزی بخواهد که بر پایه آگاهی نبوده باشد، به وی پناه برده است.
- حضرت موسی(ع) در برابر فرعونیان که او را به سنگسار شدن و نیز قتل تهدید میکردند، از هر متکبری که به روز حساب ایمان ندارد، به پروردگار پناه جسته است. همچنین در داستان گاو بنی اسرائیل از اینکه در زمره جاهلان باشد، استعاذه کرده است.
- حضرت یوسف (ع)، درخواست کام جویی زلیخا همسر عزیز مصر را با گفتن “معاذَالله” پاسخ گفته و آنگاه که در مصر قدرت یافته، از مجازات بی گناهان به جای مجرمان به خداوند پناه برد.
- حضرت مریم (س) همچون یوسف (ع) از اینکه به گناه آلوده شود، به خداوند رحمان پناه جسته است.
- همسر عمران پس از به دنیا آمدن فرزندش مریم، در دعایی، او و ذریهاش را از شیطان رجیم به پناه حق سپرده است.
موارد استعاذه چیست؟
در دعاها روایات مختلف به تفصیل استعاذه از مواردی مطرح شده است که عبارتند از :
- رذایل اخلاقی
- ناتوانی های جسمی مانند پیری
- مشکلات جسمانی مانند بیماری ها
- انحراف های اعتقادی در دین، چون کفر
- آسیب هایی که از حیوانات به انسان میرسد
- تنش ها و ناراحتی های روحی و روانی مانند غم و اندوه، کسالت و اضطراب
- گناهان و وسوسه های شیطانی مانند بخل، خیانت، حسد، نفاق، بدخُلقی و حرص
- خشم و غضب خداوند و عذاب های دنیوی و اخروی همانند از بین رفتن نعمت ها، عذاب قبر، عذاب جهنم
- نابسامانی های اجتماعی و اقتصادی مانند فقر، گرسنگی، بدهکاری، ورشکستگی، غلبه دشمنان و بدخواهان
ذکرهای استعاذه چیست؟
برای ذکر استعاذه در کتاب های ادعیه مواردی آمده است که معروف ترین آنها عبارتند از :
- مشهورترین جمله یا ذکر استعاذه عبارت است از :
أعوذُ بِاللَّهِ مِنَ الشَّیطانِ الرَّجیمِ
- ذکر معروف به صورت زیر نیز در امور دیگری می تواند خوانده شود :
أعوذُ بِاللَّهِ السَّمیعِ العَلیمِ مِنَ الشَّیطانِ الرَّجیمِ
- استعاذه در قرائت قرآن : با توجه به آیه استعاذه و بر اساس سنت پیامبر اکرم (ص)، مسلمانان همواره هنگام تلاوت قرآن با “اعوذ بالله من الشیطان الرجیم” به خداوند متعال پناه میبرند و در سوره نحل خطاب به پیامبر (ص)، استعاذه به عنوان یکی از آداب تلاوت قرآن مطرح شده است.
- استعاذه در آغاز تلاوت قرآن به این دلیل است که قاری از لغزش ها به دور باشد. به زبان آوردن الفاظ استعاذه مقدمهای برای تحقق حالت نفسانی استعاذه است، چنانکه در آیات ۹۹ و ۱۰۰ همین سوره بیان شده است که ایمان و توکل به خداوند، دو سدّ در برابر نفوذ و سیطره شیطان بر انسان دانسته شده است.
- بر پایه برخی روایات، رسول خدا (ص) به سوره فاتحه الکتاب تعویذ میکردند.
- در برخی روایات سوره اخلاص در کنار معوذتین با نام المعوذات الثلاث و به عنوان برترین تعویذها و استعاذهها معرفی شده است.
- استعاذه در نماز : اکثریت فقها استعاذه را در نماز مستحب دانسته اند و همچنین در دعاهایی که خواندن آن، هنگام به جای آوردن اعمال مذهبی یا کارهای روزمره مستحب است، استعاذه جایگاه ویژهای دارد. یکی از مستحبات قرائت نماز آن است که نمازگزار پس از تکبیره الاحرام و پیش از قرائت فاتحه الکتاب، استعاذه کند. به همین مناسبت، بحث استعاذه در در بخش نماز آمده است و فقیهان همان دیدگاهها و آرای گوناگونی را که درباره استعاذه، پیش از تلاوت قرآن آمده است، با اندک تفاوتی در نوشتههای خود مطرح کردهاند. ذکر استعاذه با عبارت مشهور «اعوذ بالله من الشیطان الرجیم» در رکعت اول نماز پیش از قرائت و به اخفات و آهسته ادا میشود.