امتیاز دارسی در زمان کدام پادشاه رخ داد؟

امتیاز دارسی که به طور کاملتر “امتیازنامه دارسی” یا “قرارداد دارسی” (The D’Arcy Concession) نامیده می شود، قراردادی برای اکتشاف و استخراج نفت در ایران بود که در سال ۱۹۰۱ مابین ویلیام ناکس دارسی، کارآفرین، بازرگان و صنعت‌ گر بریتانیایی و دولت وقت ایران به امضا رسید. دولت آن زمان ایران به رهبری مظفر الدین‌ شاه شامل امین‌ السلطان، میرزا نصرالله مشیرالدوله و مهندس‌ الممالک (نظام‌ الدین غفاری) بود که همه ی این افراد امتیاز دارسی را امضا کردند.

شرکت نفت دارسی، پس از هفت سال، سرانجام در ۲۶ مه ۱۹۰۸ میلادی در منطقه مسجد سلیمان به نفت رسید. براساس قرارداد دارسی، امتیاز استخراج و بهره ‏برداری از نفت در سراسر ایران به استثنای ایالات شمالی شامل گیلان، مازندران، گرگان، خراسان و آذربایجان برای مدت ۶۰ سال به دارسی واگذار گردید. هم‏چنین بر اساس قرارداد دارسی، دارسی متعهد گردید ظرف دو سال، شرکت و یا شرکت‏ هایى برای بهره ‏برداری از این امتیازات تأسیس نماید و سالیانه مبلغ ۲۰ هزار لیره وجه نقد و معادل همین مبلغ از سهام شرکت و نیز ۱۶ درصد از منافع خالص خود را به دولت ایران بپردازد.

مظفر الدین‌ شاه

مظفر الدین‌ شاه قاجار متولد ۵ فروردین سال ۱۲۳۲ و درگذشتهٔ ۱۸ دی ۱۲۸۵، پنجمین پادشاه ایران از دودمان قاجار بود که پس از کشته‌ شدن پدرش “ناصر الدین‌ شاه” به دست میرزا رضا کرمانی و بعد از نزدیک به ۴۰ سال ولایت‌ عهدی، شاه شد و از تبریز به تهران آمد. مظفرالدین‌ شاه قاجار آخرین پادشاهی است که در ایران درگذشته‌ است اما پیکر وی در کربلا به خاک سپرده شده‌ است.

عکس مظفر الدین‌ شاه قاجار

امین‌ السلطان

میرزا علی‌ اصغر خان ملقب به امین‌ السلطان، فرزند دوم ابراهیم‌ خان امین‌ السلطان، صدراعظم سه پادشاه قاجار یعنی : “ناصر الدین‌ شاه، مظفر الدین‌ شاه و محمد علی‌ شاه” بود. امین‌ السلطان متولد سال ۱۲۳۶ شمسی و در گذشته سال ۱۲۸۶ در تهران و از گرجی‌ های ایران بود. وی در طول زندگی خود القاب متفاوتی گرفت که از آن جمله می توان به صاحب‌ جمع، امین‌ السلطان، و اتابک اعظم اشاره کرد. امین‌ السلطان سیاستمدار حرفه‌ ای، کارکشته و بازیگر ماهری بود که به قریب ربع قرن در سمت‌ های وزیری، وزیر اعظمی و صدر اعظمی به تمام نکات پنهان و آشکار سیاست وقوف داشت و بر اثر مسافرت‌ های مکرر به اروپا و سایر کشورها از سیاست جهان نیز اطلاعات زیادی به دست آورده بود. وی در اواخر عمر خود در میان سیاست های خارجی، نزدیکی به دولت تزار روسیه را مناسب تر از امپراتوری بریتانیا می‌ دانست.

عکس میرزا علی ‌اصغر خان ملقب به امین‌ السلطان

نصرالله مشیرالدوله

میرزا نصرالله خان نائینی ملقب به مصباح‌ الملک در ۱۲۹۹، مشیرالملک در ۱۳۰۸ و مشیرالدوله در ۱۳۱۷، سیاست‌ مدار ایرانی از اواخر دوران ناصری تا اوایل سلطنت محمد علی شاه بود. فرمان مشروطیت در دوران صدراعظمی او (۱۴ مرداد ۱۲۸۵) به امضای مظفر الدین شاه رسید و تاج پادشاهی را پس از فوت مظفر الدین او بر سر محمد علی گذارد. مشیرالدوله از ۱۳۱۲ وزیر لشکر شد و در ربیع‌ الثانی ۱۳۱۷ با فوت وزیر خارجه محسن خان مشیرالدوله، وزارت خارجه و لقب مشیرالدوله را به او سپردند. او در زمان انقلاب مشروطه نقش میانجی را بر عهده گرفته بود و با عزل عین‌ الدوله از نخست‌ وزیری و انتخاب او به صدراعظمی، تحصن مشروطه‌ خواهان در سفارت انگلستان پایان گرفت. مرگ مشیرالدوله دو هفته پس از ترور علی‌ اصغر خان اتابک به‌ طور مشکوکی روی داد و جسد او در امامزاده صالح تجریش به خاک سپرده شد.

عکس میرزا نصرالله خان نائینی

روند اکتشاف و استخراج نفت در ایران

عده ای از تاریخ نگاران و صنعت گران ویلیام ناکس دارسی را یکی از بنیانگذاران اصلی صنعت نفت و صنایع پتروشیمی در ایران می دانند. ویلیام ناکس دارسی برای پرداختن به اکتشاف و استخراج نفت در ایران ابتدا در سال ۱۹۰۰ توافقنامه‌ ای با هنری دراموند ولف، آنتوان کتابچی خان و کوت امضا کرد و سپس مذاکرات با مظفر الدین شاه قاجار در سال ۱۹۰۱ شروع شد. در ابتدا مبلغ ۲۰٫۰۰۰ پوند برای اکتشاف، در یک میلیون و دویست هزار کیلومتر مربع، پیشنهاد شد، که در صورت کشف نفت، این امتیاز برای مدت شصت سال از شاه قاجار گرفته شود. در مقابل، دولت ایران، ۱۶٪ درصد از سود سالانه این شرکت را به خود اختصاص داد. البته دولت بریتانیا تا سال‌ها پس از اتمام قرارداد سندیکای دارسی، از ذخائر عظیم نفت ایران برداشت کرد و سودی بسیار بیش از آنچه دارسی به دست آورد به دولت بریتانیا تعلق یافت.

تیم حفاری تحت نام جورج رینولدز به ایران فرستاده شد و بلافاصله شروع به جستجو و اکتشاف نمودند. تا سال ۱۹۰۳ ویلیام دارسی در حدود ۵۰۰ هزار پوند هزینه کرده بود، کار حفاری و اکتشاف، بدون نتیجه متوقف گردید. سپس دارسی مجبور شد، برای به دست آوردن ۱۰۰ هزار پوند دیگر، شرکت نفت برمه را در سهام سندیکا شریک نماید. با شروع مجدد کار حفاری در مناطق جنوب ایران و در منطقه شاردین ادامه یافت. در سال ۱۹۰۷ همزمان نقطه دوم انتخاب گردید و حفاری در منطقه‌ای به نام میدان نفتون در شهر مسجدسلیمان آغاز شد. در سال ۱۹۰۸ در نقطه‌ای دیگر در شهر مسجدسلیمان نیز شروع به حفاری کردند. حفاری‌ها در ماه آوریل بدون هیچ موفقیتی ادامه داشت و سرمایه نهایی در حال اتمام بود و دارسی نیز کاملاً ورشکست شده بود. اما در تاریخ ۲۶ مه ۱۹۰۸ و در عمق ۳۶۰ متری از زمین میدان نفتون، در مسجدسلیمان، مته حفاری آخرین لایه را شکافت و نفت با فشار بسیار زیاد از زمین فوران کرد. در آوریل ۱۹۰۹ ویلیام دارسی مدیرعامل شرکت تازه تأسیسی به نام شرکت نفت ایران و انگلیس گردید. این شرکت بعدها به بریتیش پترولیوم و سرانجام به بی‌پی تغییر نام پیدا کرد.