گاه شماری حیوانی چیست؟
گاه شماری حیوانی تقویمی است که علارغم اینکه اختراع چینی ها شناخته شده است و حتی به تقویم چینی معروف است، اما در اصل گاه شماری ترکی است. در واقع جواب این سوال که امسال سال چه حیوانی است در این تقویم حیوانی نهفته است. نمونههایی از تقویم حیوانی در کتیبه های اورخون استفاده شده است و بعدها از سوی ترکان به سایر مناطق برده شدهاست و بدین جهت به تقویم ترکی، نیز معروف شده است. کتیبه اورخون قدیمی ترین نمونههای موجود از زبان ترکی باستان است. از میان سنگ نوشتههای دشت اورخون مهمترین ان کتیبه کول تگین است. این کتیبه ها توسط نیکولای یادرینتسف در سال ۱۸۸۹ میلادی کشف شد و توسط واژه شناس دانمارکی ویلهلم توماسن در سال ۱۸۹۳ رمز گشایی شد. این سنگ نبشته ها بسیار به بناهای تاریخی که از دوران گوک ترکان در طی دوره دودمان تانگ در چین بجای مانده است شباهت دارد.
همچنین بخوانید : امسال سال چیه؟
نخستین نمونه استفاده از گاه شماری حیوانی در نامه ای است که به سال ۵۶۴ م به نایب السلطنه “چوی شمالی”، از طرف مادرش نگاشته شده است. مادر او در این نامه به او یادآوری کرده که او در سال مار، و برادرانش به ترتیب در سال های موش و خرگوش به دنیا آمدهاند.
نخستین شرح دربارهٔ تقویم یا گاه شماری حیوانی
محمود کاشغری در کتاب دیوان لغات منسوب به قرن پنجم هجری در ذیل کلمه «برس» شرحی دربارهٔ این تقویم آورده اس که نخستین شرح دربارهٔ این تقویم است. او مینویسد: ترکان نام دوازده گونه از جانوران را گرفته و به عنوان نام برای دوازده سال برگزیدهاند. سالهای عمر کودکان، تاریخ نبردها و قهرمانیها و دیگر چیزها را با گردش سالهای دوازدهگانه میشمارند و به یاد میسپارند و ریشه آن چنین است که : یکی از خاقانان ترک اراده کرده که تاریخ یکی از نبردهای سالها پیش از خود را بداند و در تاریخ وقوع آن اختلاف افتاد. از این رو خاقان در این کار با مردم مشورت کرده و در کنگرهای گفت: «ما سالها را نیز مانند برجهای دوازدهگانه و شمار ماهها، دوازده قرار دهیم و این چونان یادگاری در میان ما باقی بماند.» مردم نیز پذیرفتند…
پس آنگاه خاقان به شکار بیرون آمد و فرمان داد حیوانات را به طرف رودخانه «ایلا سو» روان سازند. چندی از حیوانات را شکار کردند و گروهی نیز به داخل آب پریدند. دوازده گونه از حیوانات از آب گذشت و نام آنها را بر سالها نهادند نخستین این حیوانات سیچقان (موش) بود که نخستین سال است و پس از آن نام یازده حیوان دیگر را برمیشمارد. او میافزاید: ترکان گویند در هر یک از این سالها حکمتی نهفته است که بدان تفأل میکنند و آن را فرخنده و مبارک میشمارند.
مثلاً وقتی سال گاو وارد میشد، نبردها و قهرمانیها فزونی مییافت زیرا گاوها به هم بسیار شاخ زنند و در ستیز باشند در سال مرغ طعام فراوان شود اما در میان مردم تشویش و نگرانی پدید آید. سال تمساح (در تقویم اقتباسی فارسی سال نهنگ)، باران فروان رخ دهد و غیره.
موش و بقر و پلنگ و خرگوش شمار … زان چار چو بگذری نهنگ آید و مار
آنگاه به اسب و گوسفند است حساب … حمدونه و مرغ و سگ و خوک آخر کار
بررسی گاه شماری حیوانی حکایت از آن دارد که این گاه شماری از ترکیب برخی اصول گاه شماری جلالی، گاه شماری هجری قمری و گاهشماری دوازده حیوانی چینی-اویغوری شکل گرفته و در طول هفت قرنی که از یورش مغول به ایران میگذرد و تا سال ۱۳۰۴ هجری خورشیدی در ایران رایج بوده است. هرچند که در طی این چند سده همواره به یک شکل نبوده و در دورههای مختلف، تغییراتی نیز در آن پدید آمده است.
در موج باز بخوانیم :