پیمان مودت ایران و آمریکا چیست؟
پیمان مودت ایران و آمریکا که با نام پیمان مودت ۱۹۵۵ نیز شناخته می شود، با نام کامل پیمان مودت، روابط اقتصادی و حقوق کنسولی که به انگلیسی “Treaty of Amity, Economic Relations, and Consular Rights” است،در زمان ریاست جمهوری “دوایت آیزنهاور” و نخست وزیری “حسین علاء” میان ایران و آمریکا در تاریخ “سهشنبه ۲۴ مرداد ماه سال ۱۳۳۴” برابر با ۱۵ آگست سال ۱۹۵۵ (کمتر از یک هفته تا دومین سالگرد کودتا علیه دولت مصدق) امضا شد. این دوره با آغاز جذب سرمایه گذاری خارجی از سوی دولت ایران و تصویب «قانون جلب و حمایت از سرمایه گذاری خارجی» همزمان بود. پیمان مودت ۱۹۵۵ شامل یک مقدمه و ۲۳ ماده، متضمن مقررات توسعه روابط بازرگانی و تنظیم روابط حقوقی و کنسولی دو کشور ایران و امریکا، با تأکید بر صلح و دوستی پایدار میان دو کشور بود.پیمان مودت ایران و آمریکا توسط مصطفی سمیعی معاون وزارت امور خارجه ایران و سلدن چاپین (یا چیپن) سفیر آمریکا در تهران امضا شد.سلدن چاپین سفیر آمریکا در پاناما،در تاریخ ۹ خرداد ۱۳۳۴ به عنوان سفیر جدید آمریکا در تهران تعیین شده بود. پیمان مودت ایران و آمریکا در ۲۶ اردیبهشت ۱۳۳۶ (۱۶ مه ۱۹۵۷) پس از آنکه اسناد آن در تهران مبادله شد، وارد مرحله اجرایی شد و عملاً از آن سال تاکنون مهمترین چارچوب حقوقی دو جانبه میان ایران و آمریکا بوده است.
بر اساس بند ۲ از ماده ۲۱ پیمان مودت ایران و آمریکا، هر اختلافی میان ایران و آمریکا در مورد تفسیر یا اجرای “پیمان مودت ۱۹۵۵” که از طریق دیپلماتیک میان ایران و آمریکا قابل حل نباشد، باید به دیوان بین المللی دادگستری لاهه ارجاع شود. به بیان دیگر بر اساس پیمان مودت ایران و آمریکا، ارجاع هر اختلافی به دیوان بین المللی با رضایت ایران یا آمریکا امکان پذیر است و به پیش شرط دیگری احتیاج ندارد.
متن مرتبط در پیمان : «انگیزهٔ این پیمان، پابرجایی مناسبات دوستانه، گسترش همکاری های بازرگانی، و ساماندهی روابط کنسولی خوانده شد.»
۲۲ سال پس از اجرایی شدن پیمان مودت ۱۹۵۵ و روابط اقتصادی و حقوق کنسولی، واقعه گروگانگیری دیپلمات های آمریکایی در تهران در آبان ۱۳۵۷ (نوامبر ۱۹۷۹) پیش آمد. آمریکا چند ماه بعد در اردیبهشت ۱۳۵۸ (آوریل۱۹۸۰) روابط سیاسی خود با ایران را به طور یک جانبه قطع کرد و کمتر از چند روز بعد در همین ماه برای آزادی گروگان ها دست به یک عملیات نظامی در خاک ایران زد که به دلیل نقص فنی تجهیزات و تغییرات پیش بینی نشده اقلیمی، به طور کامل شکست خورد.
رجوع به پیمان مودت ۱۹۵۵ برای شکایت در دیوان بین المللی دادگستری
آمریکا با استناد به بند ۴ از ماده ۲ عهدنامه در جریان واقعه گروگانگیری، از ایران به دیوان بین المللی دادگستری شکایت کرده بود و دیوان با معتبر دانستن عهدنامه، رای به آزادی فوری گروگان ها داده بود.
کمتر از یک دهه بعد، ایران در جریان حمله ناو آمریکایی وینسنس به هواپیمای مسافربری اش که به سقوط این هواپیما و کشته شدن نزدیک به ۳۰۰ مسافر غیرنظامی آن انجامید به ایکائو (سازمان بین المللی هوانوردی) شکایت کرد اما با ناامیدی از به نتیجه رسیدن این شکایت، با استناد به بند ۲ ماده ۲۱ عهدنامه، در دیوان شکایتی علیه آمریکا مطرح کرد که بررسی آن مورد پذیرش دیوان قرار گرفت که به معنی معتبر بودن عهدنامه ۱۹۵۵ است هرچند تا پیش از اعلام رای، ایران و آمریکا بهطور دوجانبه مصالحه کردند.
دومین باری که ایران با استناد به این عهدنامه از آمریکا به دیوان شکایت کرد نوامبر ۱۹۹۲ و موضوع آن حمله آمریکا به سکوهای نفتی ایران در خلیج فارس بود. همزمان با پذیرش شکایت ایران از آمریکا، آمریکا هم در همین دوره شکایت متقابلی را علیه ایران به دیوان ارجاع کرد.
در هر دو مورد دیوان عهدنامه مودت ۱۹۵۵ را بار دیگر معتبر دانست و صلاحیتش را برای بررسی موضوع تأیید کرد. پیش از این، در جریان ماجرای آزادی گروگانها در توافق الجزایر میان ایران و آمریکا (که به تشکیل دیوان داوری ایران و آمریکا هم انجامید) این دیوان که صرفاً به اختلافات دو کشور از زمان گروگانگیری تا آزادی دیپلماتها میپردازد، دست کم در ۲۷ رای عهدنامه مودت سال ۱۹۵۵ را معتبر اعلام کردهاست.
بند ۳ ماده ۲۳ پیمان مودت ۱۹۵۵
هر دو کشور ایران و آمریکا نه تنها از بند ۳ ماده ۲۳ عهدنامه که مربوط به شرایط خروج از این پیمان و پایان اعتبار این سند حقوقی است استفاده نکردهاند بلکه به رای دیوان داوری بینالمللی و دیوان داوری ایران و آمریکا مبنی بر اعتبار عهدنامه مودت اعتراضی نداشتهاند و حتی بر اساس مفاد عهدنامه مودت در سالهای بعد به دیوان شکایت کردهاند.
در ۳ اکتبر سال ۲۰۱۸ میلادی، مایک پمپئو، وزیر امور خارجه آمریکا، اعلام کرد که آمریکا از این پیمان بیرون رفته است. این پیمان پس از خروج هر کدام از طرفین تا یک سال بعد پابرجا میماند.