نسناس چیست؟ | موج باز

نسناس به چه معناست؟

نسناس (به انگلیسی : Nasnas) موجودی اسطوره‌ای و شاید افسانه ای است که براساس برخی روایات و اعتقادات از انواع جن است. شکل ظاهری نسناس به صورت موجودی با بدنی انسان گونه است که نیمی از ویژگی های انسانی را دارا است.یعنی بدن نسناس شامل یک پا، یک دست و یک چشم بوده و برخی معتقد اند که نسناس دو جنس نر و ماده نیز دارد. نسناس گاهی در متن‌ های زیست‌ شناسی فارسی قدیم در برابر واژه میمون بکار رفته است. علاوه بر این نسناس نامی عمومی برای گروهی از آدم‌نمایان مانند : گوریل، شمپانزه، اورانگوتان و گیبون نیز هست. نام نسناس در فرهنگ عامه به نوعی بوزینه بی دم هم اطلاق می‌شود. نسناس از بعدهای تاریخ، روایات ، تفاسیر و احادیث قابل بررسى است که در این مطلب از موج باز به آنها پرداخته شده است. با ما همراه باشید.

نسناس در تاریخ

علامه مرتضى عسکرى (محقق و پژوهشگر معاصر) در کتاب گران‏سنگ خود با عنوان «عبدالله بن سبا»، فصلى را تحت عنوان «افسانه نسناس» به بررسى و ارزیابى نسناس اختصاص داده است که خلاصه ارزیابى ایشان چنین است:
درباره نسناس، سلسله سند روایات نقل شده به کسانى مى‏رسد که :
نسناس را دیده و حدیث، شعر و قسم او را شنیده ‏اند. آنان نسناس را با یک دست، یک پا، یک چشم و نصف صورت انسان یافته و او را تیزتر از اسب مشاهده کرده ‏اند.
در صید نسناس شرکت کرده و از گوشت او نیز خورده‏ اند.
در جواز خوردن گوشت نسناس اشکال کرده ‏اند، زیرا او انسانى است که سخن می ‏گوید و شعر می ‏خواند. البته برخى نیز اکل او را حلال دانسته اند.
گفته ‏اند که خلیفه متوکل، برخى از حکماى عصرش را براى آوردن «نسناس» به سفر روانه کرد.

نسناس در روایات

در کتاب‏هاى بحارالانوار، کافى و شرح آن، مناقب آل ابى طالب، الجواهر السنیه، مستدرک سفینه البحار، نهج‏السعاده، کلمات الامام الحسین، مکاتیب الرسول، میزان الحکمه و… روایت‏هایى درباره «نسناس» آمده است. در ذیل چند مورد از آن روایت‏ها را ذکر مى‏کنم، سپس به تحلیل و ارزیابى آنها مى‏پردازیم:

براساس روایتى،از امام على(ع) نقل شده است که: «خداوند وقتى اراده کرد آدم را بیافریند، از عمر زندگى جن و نسناس بر روى زمین هفت هزار سال گذشته بود که آدم را از میان طبقات آسمان‏ها بیرون کشید و به ملائکه فرمود: به ساکنین زمین از جن و نسناس نظر کنید…»، (بحارالانوار، ج ۱۱، ص ۱۰۳، نشر بیروت، موسسه وفاء).

گرچه در این روایت، نسناس در کنار «جن» به کار رفته و موهم این معنا است که نسناس مانند جن، موجودات مستقلى است؛ ولى این توهم درست به نظر نمى‏رسد؛ زیرا خود حضرت در آخر حدیث، مى‏فرماید: خدا فرمود: «من جانشینى را خلق مى‏کنم که از او انبیاى مرسل و بندگان صالح پدید مىی آیند و… من نسناس را از زمین جدا مى‏کنم و آن جا را از وجود آنها پاک مى‏سازم و جن‏هاى نافرمان را از خشکى منتقل مى‏کنم…» محل شاهد در این است که مى‏بینیم تکیه‏ گاه اصلى امام(ع) در این فقره از سخنان و فقرات بعدى آن، بر روى نافرمانى است و در همه آنها، کلامش را روى «جنّ» متمرکز مى‏کند و دیگر سخنى از نسناس به میان نمى‏آورد. از این جا مى‏توان فهمید که نظر امام از به کار بردن نسناس، قومى غیر جن نبوده، بلکه همان جن‏اند که خداوند به علت نافرمانى، آنها را از بین برد.

شخصى از امام على(ع) درباره ناس، اشباه الناس و نسناس پرسید، امام فرمود: یا حسن پاسخ سؤال این شخص را بده، امام حسن(ع) فرمود: ناس همان پیامبر است، زیرا خداوند فرمود:

ثُمَّ أَفِیضُوا مِنْ حَیْثُ أَفاضَ اَلنَّاسُ‏(بقره، آیه ۱۹۹)

و ما هم از آن هستیم، و اشباه الناس هم پیروان ما است، و نسناس نیز همین مردمان انبوه ‏اند که خدا فرمود:

أُولئِکَ کَالْأَنْعامِ بَلْ هُمْ أَضَلُ (اعراف، آیه ۱۷۹؛ تفسیر فرات کوفى، ص ۸؛ کافى، ج ۸، ص ۲۴۴)

نکته‏ اى که از این حدیث استفاده مى‏شود این است که «نسناس» در کلام امام(ع) به معناى انسان‏ هاى بیچاره، منحرف و گمراه دانسته است، زیرا امام واژه «نسناس» را در مقابل «ناس» به معناى پیامبر و ائمه(ع) و «اشباه الناس» به معناى پیروان آنان به کار برده است از آن معلوم مى‏شود که «نسناس» یک نوع موجودات غیر انسانى نیستند، بلکه آدم‏ هایى ‏اند که در مسیر پیامبر و عترت او گام بر نمى‏دارند، (بحارالانوار، ج ۲۴، ص ۹۴ و ۹۵، حدیث ۱ و ۲).

روایتى هم هست که در آن جا اشعارى از امام على(ع) نقل مى‏شود که در یک بیت از آنها کلمه «نسناس» به کار رفته است:

لستُ الى النسناس مستأنساً لکنّنى آنس بالناس‏

این حدیث هم نمى‏تواند واقعیت‏ دار بودن نسناس را ثابت بکند، زیرا این روایت نیز مثل حدیث قبلى، داراى قرینه است و آن این که آن حضرت، نسناس را در مقابل ناس قرار داده است. روشن است که «ناس» به معناى انسان اعمّ از گمراه و غیر آن، نمى‏تواند مقصود امام باشد. پس مراد از نسناس، همان انسان‏هاى مفسد روى زمین ‏اند که امام هرگونه «انسیّت» را میان خود و آنها طرد کرده و خود را همراه و همگام با «ناس» (پیامبر) معرفى مى‏کند، (بحارالانوار، ج ۴۹، ص ۱۱۲،ح ۱؛ مناقب آل ابى طالب، ج ۴، ص ۳۶۱).

امام على(ع) در پاسخ کسى که درباره مخلوقات قبل از آدم سؤال کرده بود، فرمود: «بله، خداوند در آسمان و زمین، مخلوقاتى داشت که او را تسبیح مى‏کردند. سپس ملائکه روحانى را خلق نمود، و آن گاه جنّیان روحانى را که داراى بال بودند، آفرید که از ملائکه پایین‏تر بودند… و بعد مخلوقاتى را پایین‏تر از جن آفرید که ابدان و ارواح داشتند ولى بى بال بودند. این‏ها که مى‏ خورند و مى‏ آشامند، نسناس‏ اند و به خلق جنّ شباهت دارند و در عین حال از انس به شمار نمى ‏آیند…».

این حدیث هم نمى‏تواند بر واقعیت دار بودن نسناس (انسان نما) دلالت بکند؛ زیرا اوّلاً خود حضرت در کلامشان فرمودند که اینها از طایفه انس محسوب نمى‏ شوند. ثانیاً: نهایت امرى که این حدیث بر آن دلالت دارد، این است که نسناس طایفه ه‏اىی از جن بودند که بر خلاف جنّیان پیشین، قدرت پرواز نداشتند و خداوند به سبب فساد آنها را نابود کرد، (بحارالانوار، ج ۵۴، ص ۳۲۳). ۵٫

علامه مجلسى در توضیح حدیث منقول از امام صادق(ع):

ان اشدّ الناس بلاءً الانبیاء ثم الذین یلونهم ثم الامثل فالامثل‏

مى‏ فرماید: مراد حضرت از ناس، همان انبیا، اوصیا و اولیا هستند و آنان ناس حقیقى ‏اند و بقیه ناس نسناس ‏اند، (بحارالانوار، ج ۶۴، ص ۲۰۰، ح ۳).

بررسى سخن علامه: بر اساس همان قرینه ه‏ایى که در احادیث قبلى گذشت، در اینجا هم طبق آن مى‏گوییم. منظور از نسناس، مردمان گمراه و منحرف‏ اند. از آنچه گذشت، این نتیجه را مى‏گیریم که به طور یقین نمى ‏توانیم از آن احادیث چنین استفاده کنیم که: «نسناس» یک نوع موجودى غیر از انس و ملائکه و جن است، بلکه نسناس یا در واقع نوعى از جن ‏اند که نسل آن‏ها با خلقت آدم منقرض گشت و یا نسناس صفتى است که بر انسان‏هاى منحرف اطلاق مى‏گردد.

در این جا دو نکته شایان توجه است:

ابن ابى الحدید شارح نهج ‏البلاغه از امیرالمؤمنین(ع) نقل مى‏کند:

مالى اسمع حسیساً و لا ارى‏ انیساً! ذهب الناس و بقى النسناس‏

چه شده، من صداى حرکتى را مى‏ شنوم، ولى انسان مهربانى را نمى‏بینم، مردم رفتند و نسناس باقى ماندند…

گفتنى است که زمخشرى همین عبارت “ذهب الناس و بقى النسناس” را از ابن اثیر در نهایه اللغه به نقل از ابى هریره نقل مى‏کند، (ر.ک: زمخشرى، الغایق فى غریب الحدیث، ص ۴۲۷، نشر دار الفکر بیروت). اما این عبارت هم از دلالت کردن بر واقعیت وجودى نسناس، ناتوان است چرا که:

اولاً کلام منسوب به امیرالمؤمنین(ع) به تصریح خود ابن الحدید، خالى از واقعیت است، زیرا فاقد آن جزاست و فصاحت لازم در سخنان آن حضرت است، (شرح نهج‏البلاغه، ج ۵، ص ۱۴۹، نشر قم، دار الکتب العلمیه).
دوم این که مقصود امام از نسناس، آدم‏ هاى منحرف است.
سوم این که شخص ابى هریره از نظر حدیث شناسان شیعه معتبر نیست.

احتمال داده شده که طائفه نسناس، همان قوم «یأجوج و مأجوج» است که در قرآن ذیل داستان «ذى القرنین» در آیه ۹۴ از سوره «کهف» و آیه ۹۶ از سوره «انبیا» آمده است. اما این احتمال درست نیست، زیرا :

هر چند که خوى یأجوج و مأجوج وحشى‏گرى و لطمه ‏زدن بود؛ اما از آن تشابه، به طور یقینى نمى‏توان به مشابهت در جنس هم دست یافت.
خود روایات در شمردن اوصاف یأجوج و مأجوج، اختلاف دارند و در عین حال از آن اوصاف بیان شده، هیچ کدام بر نسناس قابل انطباق نیستند، (ر.ک: ترجمه المیزان، ج ۱۳، ص ۶۳۰).

نسناس در تفاسیر

سخنان مفسّران در رابطه با نسناس، بیشتر در تفسیر آیه

إِذْ قالَ رَبُّکَ لِلْمَلائِکَهِ إِنِّی جاعِلٌ فِی اَلْأَرْضِ خَلِیفَهً

دیده مى‏شود. برخى در این میان، به مسأله مورد بحث اساساً اشاره ‏اى نکرده ‏اند (مانند علامه طباطبایى)؛ اما عده‏اى از آنان به صورتى خیلى گذرا، به موضوع نسناس پرداخته ‏اند. حال سخنان این افراد چنین است:

اول : معناى واژه خلیفه

یکى از امور مورد اختلافى میان مفسران به شمار مى ‏آید. گروهى از آنان معتقداند که خلیفه به معناى خلیفه الله است، زیرا همین معنا در آیاتى از قرآن، به کار رفته است :

یا داوُدُ إِنَّا جَعَلْناکَ خَلِیفَهً فِی اَلْأَرْضِ (ص، آیه ۲۶)
وَ قالَ مُوسى‏ لِأَخِیهِ هارُونَ اُخْلُفْنِی فِی قَوْمِی (اعراف، آیه ۱۴۲)
وَعَدَ اَللَّهُ اَلَّذِینَ آمَنُوا
لَیَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِی اَلْأَرْضِ‏ (نور، آیه ۵۵)
وَ هُوَ اَلَّذِی جَعَلَکُمْ خَلائِفَ اَلْأَرْضِ (انعام، آیه ۱۶۵)

و جمله مشهور درباره انسان (انسان خلیفه الله) است. ابن مسعود، این معنا را اختیار کرده است، (تفسیر المیزان، ج ۱، ص ۱۴۸؛ تفسیر اطیب البیان، ج ۱، ص ۴۹۷؛ و المنار، ج ۱، ص ۲۵۷؛ المراغى، ج ۱، ص ۸۰؛ سبحانى، جعفر، تفسیر صحیح آیات مشکله قرآن، ص ۱۳۴).

روشن است که طبق این تفسیر، نمى‏ توان درباره نسناس سخن گفت؛ زیرا آیه شریفه بر اساس فهم این گروه، از اشاره به زمان سابق بر انسان منصرف است و هیچ دلالتى ندارد.

دوم : انسان نمى‏تواند خلیفه خدا باشد

در مقابل، گروهى با این نگرش که انسان نمى‏تواند خلیفه خدا باشد، (تفسیر الفرقان، حول همین آیه و تفسیر من هدى القرآن، ج ۱، ص ۱۳۰)، گفته ‏اند: خلافت به معناى جاى گزینى و قرار گرفتن شخصى در مقام دیگرى است. از این رو، خلیفه به معناى خلیفه خدا نیست؛ بلکه به معناى خلیفه قوم گذشته است. شاهد بر این مطلب آیات ذیل است:

فَخَلَفَ مِنْ بَعْدِهِمْ خَلْفٌ أَضاعُوا اَلصَّلاهَ (مریم، آیه ۵۹)
فَخَلَفَ مِنْ بَعْدِهِمْ خَلْفٌ وَرِثُوا اَلْکِتابَ (اعراف، آیه ۱۶۹)
ثُمَّ جَعَلْناکُمْ خَلائِفَ فِی اَلْأَرْضِ مِنْ بَعْدِهِمْ‏ (یونس، آیه ۱۴)

و یا به معناى قومى است که برخى از آنها؛ بعضى دیگر را از طریق تولید و تناسل جانشین مى‏گذارند، (تفسیر ابن کثیر، ج ۱/۶۹، قول حسن بصرى).

روشن است که طبق معناى اخیر، بحث از نسناس بى مورد است. زیرا اساساً خلیفه، تنها به حال و آینده نظر پیدا مى‏کند ولى بر اساس اینکه خلیفه به معناى خلیفه قوم گذشته باشد، بحث موضوعیت پیدا مى‏کند. نکته قابل توجّه این که خود قائلین به این معنا، در تعیین قوم گذشته، اختلاف نموده و در این زمینه روایت‏هاى مختلفى را بیان کرده‏ اند. گروه کمى از آنان گفته ‏اند: فرشتگان پیش از آدم، ساکن زمین بودند؛ زیرا در آن زمان بعد از قلع و قمع جنّیان مفسد، دست ه‏ایى از فرشتگاه ساکن زمین شدند. در این زمینه احادیثى وارد شده است، (تفسیر گازر، ج ۱، ص ۶۱)، با این حال گروه کثیرى گفته ‏اند: جن پیش از آدم، در زمین سکونت داشتند.ابن عباس این مطلب را روایت کرده و آیه :

وَ اَلْجَانَّ خَلَقْناهُ مِنْ قَبْلُ (حجر/۲۷)

را هم بر آن شاهد آورده است، (تفسیر نور الثقلین، ج ۱، ص ۵۱؛ تفسیر منهج الصادقین، ج ۱، ص ۱۵۶؛ تفسیر قرطبى، ج ۱، ص ۱۸۹؛ تفسیر مجمع البیان، ج ۱، ص ۱۴۷؛ تفسیر ابن کثیر، ج ۱، ص ۷۰؛ قصص قرآن مجید نیشابورى، ص ۴؛ تفسیر حاج مصطفى خمینى، ج ۴، ص ۳۰۲ به بعد).

سیوطى در کتاب «در المنثور» روایتى را ذکر مى‏کند مبنى بر این که جن، از اولین ساکنان زمین بودند. در مقابل این قول، چهار گونه حدیث مخالف نیز در تفاسیر آمده است:

«قبل آدم مخلوقاتى بود که ابلیس از آنها به شمار مى‏رفت»، (تفسیر قمى، ج ۱، ص ۳۶؛ تفسیر روان جاوید، ج ۱، ص ۵۳)}.
«قبل از جن طائفه‏ هایى بود که از جن و انس و ملائکه به شمار نمى‏رفتند»، (تفسیر برهان، ج ۱، ص ۷۵، ح ۷).
پیش از آدم، جن و نسناس بودند»، (تفسیر قمى، ج ۱، ص ۳۶؛ تفسیر صافى، ج ۱، ص ۷۱؛ قصص الانبیاء جزائرى، ص ۲۹).
«قبل از طایفه جن، طایفه‏اى به نام بنّ وجود داشته است»، (ابن کثیر، قصص الانبیاء، ص ۸).

درباره بند دوم هم گفتنى است که در آن حدیث، اسمى از «نسناس» به میان نیامده است؛ لذا به طور قطع نمى‏توان گفت: آن موجودات، همان قوم نسناس بوده ‏اند. بنابراین، حدیث فوق، از محل بحث خارج است. در رابطه با بند سوم، دیگر نمى‏ توان گفت نسناس موجودات واقعى ‏اند که در زمان‏ هاى بعد از خلقت آدم وجود داشته یا دارند.

مفسّران، نظرات گوناگونى را درباره منشأ و علت انتساب فساد و خونریزى براى انسان، از ناحیه ملائکه مطرح کرده ‏اند.

یک نظر مبتنى بر این است که ملائکه، با توجه به این که زندگى همراه با فساد و ظلم موجودات، پیش از آدم را مشاهده کرده بودند؛ درباره بنى ‏آدم هم چنین حکمى را صادر کردند. قائلان این نظریه، احادیثى را مطرح مى‏کنند که بررسى تفصیلى آن در بخش قبلى گذشت. اما در مقابل، برخى مدعى‏اند که علت صدور این حکم از طرف ملائکه، دلایل دیگرى داشت؛ از جمله:

ملائکه از به کار رفتن واژه «ارض» در کلام خدا، فهمیدند که امر مادى نمى‏ تواند از فساد و جنایت، دور باشد و امکان فساد در او هست.

خود خدا، ملائکه را در جریان خلقت آدم و آینده اولاد او قرار داده بود که این موجب سؤال از طرف ملائکه گردید.
ملائکه به عصمت انحصارى در خود قائل بودند و با طرح این موضوع، گمان مى‏کردند که این موجود بایستى به ظلم و جنایت هم آلوده گردد. معلوم است که تنها بر اساس این نظر که ملائکه فساد موجودات پیشین را مشاهده کرده بودند؛ بررسى موضوع نسناس معنا پیدا مى‏کند و طبق بقیه نظرات، موضوعى براى نسناس باقى نمى‏ماند. خلاصه، مى‏توان یکى از دو احتمال را پذیرفت:
نسناس صفتى است که بر انسان‏هاى گمراه اطلاق مى‏گردد.
نسناس طایفه‏اى از جن بودند که با خلقت آدم، نسلشان منقرض شد.

نسناس در احادیث

برخی نسب «نسناس» را بیان کرده و او را از قوم بنى امیم بن لاوذ بن سالم بن نوح دانسته ‏اند. وقتى آنان ظلم کردند خداوند آنها را مسخ کرد. در این روایات آنچه مهم است این که آنها را ابن ابن اسحاق، ابن کلبى، طبرى، ابن فقیه همدانى، مسعودى، حموى و ابن اثیر روایت کرده ‏اند. افزون بر روایات یاد شده دو حدیث ذیل هم روایت شده است:

نسناس قومى از عاد بودند که پیامبرشان را معصیت کردند و خداوند آنان را به صورت نسناس مسخ کرده براى هر یک از آن انسان‏ها یک دست و یک پا است که مثل پرندگان مى‏جهند و بسان بهائم علف مى‏خورند.
نسناس از منسوبان قوم عاد هستند که در نیزارهایى از سواحل دریاى هند زندگى مى‏کنند. به عربى سخن مى‏گویند و معاشرت مى‏کنند و اشعار مى‏گویند و به اسماى عرب هم خوانده مى‏شوند.

پژوهش ‏ها نشان مىی دهد که دو روایت فوق و امثال آن، در کتاب‏هاى اشخاص زیر نیز آمده است: کراع، ازهرى، جوهرى، رویانى، غزالى، ابن اثیر، ابن منظور، فیروز آبادى، سیوطى، زبیدى و فرید وجدى.

نتیجه تحقیقات، نشان می ‏دهد که مسأله «نسناس» افسانه ‏اى بیش نیست؛ زیرا منشأ این روایات، ساخته و پرداخت شده از جانب سیف بن عمر تمیمى است. که در علم الحدیث نزد شیعه و سنى، فردى زندیق، دروغ ‏پرداز و غیرموثق به شمار می ‏آید. سیف، احادیثى را از زبان شخصى به نام عبدالله بن سبا – که اصلاً وجود خارجى نداشت و نامى خیالى براى خود سیف بوده – درست می ‏کند تا بدین وسیله براى طایفه بنى تمیم، ارزش و اعتبارى جعل بکند. وى با توجّه به مهارتى که در جعل حدیث داشت، موثق شد و با قرار دادن عبدالله بن سبا در آغاز، و رساندن راویان بعدى به قوم بنى تمیم، به خوبى از عهده این کار بر آید. سپس پخش این گونه احادیث در طول سالیان متمادى، موجب رسوخ و نفوذ اینها در کتاب‏هاى تاریخى، جغرافیایى، لغوى و… گردید. از این رو سخنان امثال ابن اسحاق، مسعودى، حموى و…، درست و در واقع پرورش همان احادیث منقول از عبدالله بن سبا مى ‏باشند.

آن گاه علامه عسکرى ادامه مى‏دهند: به این جهت است که می ‏گوییم، احادیثى که در این رابطه آمده، نمى‏توانند صحیح و درست تلقى شوند، گرچه آنها از نظر سلسله سند هم مقطوع نباشد، (براى آگاهى بیشتر، ر.ک: عسگرى، مرتضى، عبدالله بن سبا، ص ۱۸۴ – ۱۷۲، طبع مکتبه الاسلامیه الکبرى)

نسناس در برخی فرهنگ‌ های فارسی

جانوری بود چهار چشم سرخ‌ روی دراز بالا سبز موی، در حد هندوستان، چون گوسفند بود، او را صید کنند و خورند اهل هندوستان. (لغت‌نامهٔ اسدی) (اوبهی).
جنسی‌اند از خلق که بر یک پای می‌جهند. (دهار).
نوعی از حیوان که بر یک پای جهد. (غیاث اللغات از منتخب اللغات و کشف اللغات) (از آنندراج).
صاحب حیوه الحیوان نوشته که: نِسْناس بالکسر، نوعی از حیوان است که به‌صورت نصف آدمی باشد چنان‌که یک گوش و یک دست و یک پای دارد و به طور مردم در عربی کلام کند…
در تواریخ بهجت العالم نوشته که: نسناس در نواحی عدن و عمان بسیار است و آن جانوری است مانند نصف انسان که یک دست و یک پا و یک چشم دارد و دست او بر سینهٔ او باشد و به زبان عربی تکلم کند و مردم آنجا او را صید کرده می‌خورند. (از غیاث اللغات) (آنندراج).
گویند جنسی‌ اند از خلق که به یک پای می‌جهند. (از مهذب الاسماء) (از برهان قاطع).
دیو مردم که بر یک پای جهند. (السامی).
به زبان عربی حرف می‌زنند. (برهان قاطع).
دیو مردم یا نوعی از مردم که یک دست و پا دارد، و فی الحدیث: انّ حیاً من عادٍ عصوا رسولهم فمسخهم الله نسناساً، لکل واحد منهم ید و رجل من شق واحد ینقرون کما ینقر الطائر و یرعون کما ترعی البهائم؛ و گویند که قوم عاد که ممسوخ شده بود نیست گردید و قومی که بر این سرشت بالفعل موجود است خلق علی‌حده [است] یا آنها سه جنس‌اند، ناس و نسناس و نسانس، یا نسانس زنان آنها، یا نسانس گرامی‌قدر از نسناس است، یا آنها یأجوج و مأجوج است، یا قومی از بنی‌آدم از نسل ارم‌بن سام، و زبان عربی دارند و به نامهای عربان می‌نامند و بر درخت برمی‌آیند و از آواز سگ می‌گریزند. یا خلقی بر صورت مردم، مگر در عوارض مخالف مردم‌اند و آدمی نیستند، یا در بیشه‌ها بر کرانهٔ دریای هند زندگانی می‌کنند و در قدیم عربان شکار می‌کردند و می‌خوردند آنها را. (از منتهی الارب) (آنندراج).
حیوانی است که در بیابان ترکستان باشد منتصب‌القامه، الفی‌القد، عریض‌الاظفار، و آدمی را عظیم دوست دارد، هرکجا آدمی را بیند بر سر راه آید و در ایشان نظاره همی کند و چون یگانه از آدمی بیند ببرد، و از او گویند تخم گیرد، پس بعد انسان از حیوان او شریف‌تر است که به چندین چیز با آدمی تشبه کرد یکی به بالای راست و دوم به پهنای ناخن و سوم به موی سر. (از چهارمقالهٔ نظامی عروضی، معین صص۱۴–۱۵).
خدای‌تعالی ذریهٔ او را [جدیس را] مسخ گردانید و ایشان را نسناس خوانند، نیم تن دارند و به یکی پای چنان [دوند] که هیچ اسبی درنیابدشان. (از مجمل التواریخ).
آنکه به‌شکل انسان بود ولی خوی و سرشت انسانی در وی نباشد. (ناظم الاطباء)