هفت سین چیست؟
نژاد آریایی که در اواخر قرن ۱۹ تا اواسط قرن ۲۰ میلادی به یکی از دسته بندی های نژادی گفته می شد، نژادی برای توصیف مردمانی از بخش اروپایی و آسیای غربی استفاده می شد و آریا (arya) نامی بود که به مهاجران هند و اروپایی زبان که در طول “هزاره دوم پیش از میلاد” به “فلات ایران” و “شبه قاره هند” کوچ کرده بودند، داده شده بود و جمع این نام یعنی آریانا منشأ نام کشور ایران است. معنی واژه “آریا” در زبان سانسکریت نجیب و ایران به معنی سرزمین آریاییان یا نجیبان است. این مردمان نجیب دارای فرهنگ و پیشینه ای بسیار غنی بودند که بخش عمده ای از آن تمدن پس از “حمله اعراب به ایران” و خلافت راشدین (به مدت ۱۰ سال)،خلافت امویان یا بنی امیه (به مدت ۸۹ سال)، خلافت عباسیان (به مدت ۵۰۸ سال) و مجموعا حکومت حدود ۶۰۰ ساله اعراب بر ابران از بین رفت و پس از آن حکومت ۷۹ ساله ی ایلخانان (حکومت مغول پس از حملهٔ مغول به ایران) که حدود ۶۰۵ سال از اولین ورود اسلام به ایران (حکومت اعراب تا حمله مغول) بود و تلاش برای از بین بردن و نابودی بخش های دیگری از سنت ها و تمدن مردمان آن زمان ایران زمین، اما همچنان بخش های اندکی از جشن ها و سنت های دیرینه ایرانیان، مانند بخش هایی از سنت جشن نوروز، چیدن سفره هفت سین و … تا به امروز حفظ شده است. ایرانیان باستان (بر اساس برخی منابع تاریخی) در گذشته و پیش از آمدن اسلام به ایران ، دارای سفره ای به نام هفت شین بودند که این سفره شامل اجزای :
- شمع
- شراب
- شیرینی
- شهد (عسل)
- شمشاد (در برخی منابع از شقایق هم نام برده شده است.)
- شربت
- شاخه نبات
بود. در زمان ساسانیان هفت شین رسم متداول مردم ایران شده بود و شمشاد در کنار بقیه شین هاى نوروزى، به نشانه سبزى و جاودانگى برسر سفره قرار می گرفت. بعد از سقوط ساسانیان وقتى که مردم ایران اسلام را پذیرفتند، به دلیل حرام بودن شراب در دین اسلام، ایرانیان سرکه را که به نوعی هم خانواده با شراب می دانستند جایگرین آن کردند و به مرور برای حفظه یکپارچگی اقلام سفره، اجزای آن را از هفت شین به هفت سین تغییر دادند. البته در میان منابع موجود برخى به وجود «هفت چین» در ایران پیش از اسلام نیز اعتقاد دارند : “در زمان هخامنشیان در نوروز به روى هفت ظرف چینى غذا مىگذاشتند و به آن هفت چین یا هفت چیدنى گفته می شد.”
سفره هفت سین ایرانیان هنگام نوروز آراسته می شود. سفره هفت سین در گذشته روی زمین پهن می شد و تمام ۱۳ روز عید باز بود تا هر مهمانی که برای عید دیدنی می آمد دور آن بنشیند و از خوراکی های آن میل کند. اما امروزه به صورت معمول (به خصوص در شهر ها) هفت سین روز میز چیده می شود و در اکثر خانه ها چند روز بعد (حتی چند ساعت پس از تحویل سال) جمع می شود. رسم بر این است که اعضای خانواده در زمان تحویل سال در کنار سفره هفت سین بنشینند و دعای تحویل سال را بخوانند تا سال تحویل شود. البته آنگونه که در بعضی از کتاب های تاریخی اشاره ی کوچکی شده است، سفره هفت سین ویژه نوروز نیست و گروهی سفره هفت سین یا مانند آن را برای جشن زناشویی یا شب چله آماده میکنند و اگر به اجزای سفره عقد دقت کنید نشانه هایی مانند : شهد (عسل)، گل (نشانه ای از شمشاد)، شمع، شیرینی، شربت و شاخه نبات را در آن می یابید که نشان از همان آیین دیرینه ی سفره هفت شین ایرانیان است.بر اساس گزارش دانشنامه ایرانیکا که بزرگ ترین و جامع ترین پروژه ی ایران شناسی است.، مردمان دیگری که با ایرانیان فرهنگ و آیین های میانوند دارند (مانند افغانها، تاجیکها، و ارمنیها) هفت سین میچینند و سفره هفت سین حتی میان کردها و آذری ها (که هر دو از نگاهبانان حقیقی آیین های باستانی ایرانی بودهاند) نیز همه گیر بوده است. از طرف دیگر، اگر عناصر دیگر سفره را هم در نظر بگیریم، میتوان آسان تر سفرهٔ نوروزی را (منهای عدد “هفت” و “سین” اش) به سنت ها و باورهای ایرانی متصل کرد. امشاسپندان و نمادهایشان در این سفره حضور دارند (امشاسپندان یا اَمِشَه سپَنتَه جمع امشاسپند است که از صفات پاک اهورامزدا هستند) :
- شیر به نشانهٔ وهومن (وُهومَنَه : “منشِ پاکِ اندیشه” و نام یکی از امشاسپندان است. وهومن، مظهر “اندیشهٔ نیک” ، “خرد” و دانایی خداوند یا همان ایزد بزرگ است که زرتشت را به پیشگاه “مزدا اهورا” راهنمایی کرد. وهومن به انسان، “منشِ نیک” آموزش میدهد.
- سپند و بیدمشک به نشانهٔ سپندارمذ
- ظرف آب
- سمنو به نشانهٔ آناهیتا : سمنو را که تقویت کنندهٔ قوای جنسی شمرده میشده تنها به این دلیل نباید نشانهٔ آناهیتا دانست، بلکه میتوان به این نکات نیز توجه کرد که در مراسم آیینی تهیهٔ سمنوی نوروزی، فقط زنان باید حضور داشته باشند و مردان راهی به آن ندارند.
- و …
دیگر این که در آیین نوروزی ساسانیان، عدد «هفت» اهمیت داشته است. مثلاً در کتاب المحاسن و الاضداد (به عربی، منسوب به جاحظ)، آمده است که ساسانیان در نوروز هفت دانه را بر هفت ستون میکاشتند یا نانی میپختند از هفت غلهٔ مختلف؛ ولی «هفت سین» را پدیدهٔ پیوستهای بازمانده از دوران پیش از اسلام دانسته اند.
در یک دوبیتی که بهطور واضحی معاصر است ریشه این سنت را از زمان کیانیان و در اصل به صورت هفت شین بیان میکند:
روز نوروز در زمان کیان … مینهادند مردم ایران
شهد و شیر و شراب و شکر ناب … شمع و شمشاد و شایه اندر خوان
اجزای هفت سین چیست؟
اجزای هفت سین، باستانی و معنادار است و ریشه در سنت های ایرانی دارند و سفره هفت سین از جلوه های اصیل نوروز به ویژه در میان خانواده های ایرانی است. در گذشته، بر حاشیهٔ سفرهٔ قلمکار ایرانی با قلم خوانا این بیت سعدی نوشته میشد:
ادیمِ زمین سفرهٔ عامِ اوست … بر این خوانِ یغما چه دشمن چه دوست
“معنی : نعمت ها برای دوست و دشمن گسترده است”
سین های سفره هفت سین و معنی سین های هفت سین به صورت جداگانه
نکتهٔ درخور نگرش در مورد هفت سین این است که این سفره برخلاف نوروز باستانی، رسم نوینی محسوب میشود. هفت سین ها همگی با بند واژه سین آغاز میشوند و شامل موارد زیر هستند :
- سیر : نماد اهورا مزدا است.
- سیب :فرشته زن، نماد باروری و پرستاری است و نماد مهر و مهرورزی.
- سکه : نماد فراوانی ، ثروت و دارایی
- سبزه : فرشته اردیبهشت و نماد آبهای پاک و بیکران است. سبزه از اجزای اصلی سفره هفت سین شمرده میشود و معمولاً از گندم، یونجه، ماش یا عدس سبز شده است که ممکن است بر کوزه سبز کنند. دانههایی که امروزه کشت میشود بیشتر گندم و عدس است. در واقع سبزه نماد شادابی و سرسبزی و نشانگر زندگی بشر و پیوند او با طبیعت است.
- سنجد : فرشته خورداد و نماد دلبستگی است. سنجد نماد عشق و دلباختگی و از مقدمات اصلی تولد و زایندگی است و عده ای بر این باور هستند که بوی برگ و شکوفه درخت سنجد محرک عشق است.
- سرکه : فرشته امرداد نماد جاودانگی است.
- سمنو : فرشته شهریور نماد خواربار است و از جوانههای تازه رسیده گندم تهیه میشود.
- سماق : فرشته بهمن نماد باران است.
سایر اجزای سفره
برخی سین های دیگر که معمولاً در سفره گذاشته میشوند:
- آینه
- کتاب (قرآن، کتاب مقدس یا مجموعهٔ اشعار از قبیل دیوان حافظ و شاهنامهٔ فردوسی. گذاشتن قرآن در سفره هفت سین در میان مسلمانان رواج دارد.
- شمعدان : در بعضی سنت ها تعداد شمع ها به تعداد فرزندان خانواده است
- سنبل
- تخم مرغ رنگ شده
- گل
- شیرینی
- آجیل
- نان سنگک : برکت و روزی است.
- گلاب
- تنگ
- جامی پر از آب با چند قطره گلاب : نماد “پاکی و روشنایی” معمولاً حاوی برگ یا ماهی یا انار یا ترنج یا سایر مرکبات است.
- بیدمشک
- سبزی خوردن
- آویشن : بر سر سفره هفت سین زرتشتیان درکنار اسپند و سنجد، “آویشن” هم دیده مى شود که به گفته موبد فیروزگرى خاصیت ضدعفونى کننده و دارویى دارد و به نیت سلامتى و بیشتر به حالت تبریک بر سر سفره هفت سین گذاشته مى شود.
برخی اعتقادات در طرز چیدن سفره هفت سین
در چیدن سفره هفت سین اعتقادات خاصی وجود دارد. به عنوان مثال :
- عده ای معتقد اند “آینه و کتاب” باید در هفت سین چیده شوند
- برخی دیگر بر این باورند که سکه که نماد «دارایی» و آب که نماد پاکی و روشنایی است بهتر است در کنار هم قرار گیرند و سکه را درون ظرفی از آب سر سفره میگذارند.
- برخی دیگر به امید ازدیاد ثروت، سکه را بر آینه میگذارند.
- آینه چون نماد روشنایى است، حتماً باید در بالاى سفره جاى بگیرد.
ماهی قرمز در سفره هفت سین!
ماهی قرمز در سنت های دیرینه ایرانیان باستان جایی نداشته و در مقابل نماد سال نوی چینی است و پس از رواج فرهنگ، اعتقادات و کالاهای چینی در دنیا و در کمتر از ۱ قرن اخیر در کنار سفره هفت سین پارسی جای گرفته است در صورتیکه معنای خاصی در اجزای سفره هفت سین ندارد.
معنی عدد هفت در هفت سین چیست؟
عدد هفت در زبان باستانی به نام “امرداد” است. امرداد (که در پارسی کنونی مرداد نام گرفته است)، به معنای “جاودانگی” و “نمردن” است و از آنجائی که این عدد معنای زیبای “زندگی” و “جاودانگی” را میداد، عدد هفت برای تعداد اجزای هفت شین (هفت سین فعلی) برگزیده شده بود. از طرفی روایت های دیگری برای استفاده از عدد هفت برای هفت سین وجود دارد. برخی هفت سین را نشانه “هفت دانه گیاهی” دانسته اند که میتوان با آن سبزه نوروز را تهیه کرد:
- جو
- ماش
- عدس
- ارزن
- لوبیا
- نخود
- گندم
که در زمان پارسیانِ کهن، مردم از هر هفت دانه، سبزه می پروراندند (۱۰ روز قبل از نوروز) و ظروفِ آنرا بر سر درِ خانه های خود میگذاشتند و هر کدام بیشتر و بهتر سبز میشد، نشانه پر ثمریِ آن محصول برای کاشت در آن سال بود. از طرف دیگر هفت در میان اعداد از اهمیت و ارزش خاصی برخوردار است. هفت برای ایران و ایرانیان باستان مقدس بود و از آن برای مفاهیم مثبت، خوش یمنی و فال نیک استفاده میشد. مانند :
- هفت رنگ رنگین کمان
- دوران کودکی ۷ سال است
- هفت خان رستم در شاهنامه
- هفت آسمان
- هفت اقلیم
- هفت روز هفته
- هفت فرشته
- هفت شهر عشق در عرفان
- هفت پیکر و…