عقیقه چیست و دعای عقیقه و شرایط عقیقه فرزند چیست؟
عقیقه یعنی در روز هفتم تولد فرزند گوسفند یا هر حیوانی که صلاحیّت قربانی کردن داشته باشد را برای حفظ فرزند از بلاها قربانی کنید. در احکام عقیقه گفته شده است که حتما باید حیوان قربانی شده و خون ریخته شود و فقط پرداخت قیمت آن کفایت از عقیقه نمیکند. علاوه بر این بهتر است عقیقه و فرزندی که برایش عقیقه میشود، از حیث جنسیت مساوی باشند، ولی اگر چنین نشد اشکالی ندارد و کفایت می کند. در کتاب مفاتیحالجنان روایتی از امام صادق علیه السلام نوشته شده است مبنی بر اینکه آن حضرت درباره عقیقه کردن فرموده است: «بلا بهطور دائم روی سر بچه در حال گردش است و عقیقه، بلا را از سر او دور میکند.» در جلد ششم کتاب کافی هم روایتی با همین مضمون نوشته شده که امام باقر علیه السلام فرموده است: «کلُّ مَولوُدٍ مُرتَهَنٌ بِالعَقیقَهِ ؛ یعنی عقیقه، نوزاد را از مبتلاشدن به انواع بلاها حفظ میکند». اما باید توجه داشت که دورکردن بلا از طریق عقیقه کردن ، به ریختن خون حیوانی از جنس گوسفند یا بز یا شتر بستگی دارد و صدقهدادن جای عقیقه را نمیگیرد. همانطور که در کتاب بحارالانوار نوشته شده از امام جعفرصادق(ع) پرسیدند: «ما برای عقیقه، گوسفندی را پیدا نکردیم. آیا اجازه میدهید که قیمتش را صدقه بدهیم؟» امام(ع) در جواب آنها فرمودند: «جستوجو کنید تا گوسفندی پیدا کنید. زیرا خداوند متعال ریختن خون گوسفند به این منظور و خوراندن طعام به دیگران را دوست دارد.»
معنی عقیقه در لغت و فقه
«عقیقه» از مادّه «عقّ» در اصل، به معنای موی سر هر نوزادی است که با آن مو متولّد شده، چه نوزاد انسان باشد یا حیوان، اما الآن، اسم شده برای آن حیوانی که در روز هفتم تولّد نوزاد، برای او سر میبرند. گروهی از فقها میگویند: عقیقه عبارت است از کشتن گوسفند هنگام ولادت فرزند. برخی دیگر گفتهاند: عقیقه، آن حیوانی است که برای فرزند میکشند، چه فرزند پسر باشد یا دختر.
شرایط عقیقه چیست؟ (آداب عقیقه فرزند)
کسی که خداوند فرزندی به او عنایت کرده، بنابر نظر برخی از فقها، واجب و بنابر نظر مشهور از فقها، مستحب است، در روز هفتم ولادت فرزندش گوسفندی را به عنوان عقیقه جهت حفظ فرزند از بلاها ذبح کند و گوشت آنرا حداقل به ده نفر اطعام کند. از امام صادق(ع) سؤال شده، آیا صدقه دادن قیمت عقیقه کفایت از عقیقه کردن میکند؟ حضرت فرمودند: نه کفایت نمیکند؛ خداوند دوست دارد طعام دادن و خون ریختن را. در روایتی از امام صادق(ع) نقل شده است: «هر مولودى گرو عقیقه است»؛ یعنی اگر عقیقه نکنند فرزند، در معرض مرگ و یا انواع بلاها است. از این جهت اگر پدر تا هنگام بلوغ فرزند برایش عقیقه نکند، بعد از بلوغ تا آخر عمرش بر خود فرزند مستحب است برای خود عقیقه کند. عمر بن یزید میگوید، به امام صادق(ع) عرض کردم: «نمیدانم پدرم براى من عقیقه کرده است یا نه؟ امام(ع) به من امر کرد برای خودم عقیقه کنم و من هم [بنا به دستور امام] برای خودم عقیقه کردم، در حالی که پیر و سالخورده بودم». در اینکه آیا در عقیقه باید حیوان هم جنس فرزند باشد؛ یعنی اگر فرزند پسر بود عقیقه، نر باشد و اگر فرزند دختر بود عقیقه، ماده باشد و اینکه چه حیوانی را میتوان برای عقیقه کشت روایات مختلف وارد شده است. از امام صادق(ع) روایت شده است: «اگر فرزند، پسر بود، برای او حیوان نر، عقیقه کنید و اگر فرزند، دختر بود برای او حیوان مادّه، عقیقه کنید». امّا در روایت دیگر از امام صادق(ع) در مورد عقیقه دختر و پسر سؤال شد، حضرت فرمود: «عقیقه دختر و پسر، یکسان است و فرقی ندارد». یعنی نیاز نیست برای دختر، عقیقه ماده و برای پسر عقیقه نر کشته شود. به تبع روایات، فقها، نیز نظر یکسان در مسئله ندارند؛ لذا برخی از فقها گفتهاند: برای پسر، گوسفند نر و برای دختر، گوسفند ماده کشته شود و عقیقه نیز فقط باید گوسفند باشد، نه غیر آن. البته برخی دیگر از فقها بر آنند: بهتر این است که عقیقه گوسفند باشد، سپس شتر و سپس هر حیوانی که بتوان آن را قربانی کرد. برخی هم معتقدند مساوی بودن عقیقه در نر و ماده بودن با فرزند، مستحب است، اما اگر یکسان هم نباشند کفایت میکند.
دعای عقیقه
-
دعا برای سر بریدن عقیقه
امام صادق(ع) فرمودند وقتی میخواهید عقیقه را سر ببرید بگوئید:
«یٰا قَوْمِ إِنِّی بَرِیءٌ مِمّٰا تُشْرِکُونَ إِنِّی وَجَّهْتُ وَجْهِیَ لِلَّذِی فَطَرَ السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضَ حَنِیفاً مُسْلِماً وَ مٰا أَنَا مِنَ الْمُشْرِکِینَ . إِنَّ صَلٰاتِی وَ نُسُکِی وَ مَحْیٰایَ وَ مَمٰاتِی لِلّٰهِ رَبِّ الْعٰالَمِینَ لٰا شَرِیکَ لَهُ وَ بِذٰلِکَ أُمِرْتُ وَ أَنَا مِنَ الْمُسْلِمِینَ. اللَّهُمَّ مِنْکَ وَ لَکَ بِسْمِ اللهِ وَ اللهُ أَکْبَرُ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ تَقَبَّلْ مِنْ فُلَانِ بْنِ فُلَانٍ»
لازم به ذکر است که بهجای فلان بن فلان، اسم فرزند و پدرش ذکر شود.
-
دعای بعد از سر بریدن عقیقه
امام صادق (ع) فرمودند هنگامی که حیوان را سر بریدید بگویید:
«وَجَّهْتُ وَجْهِیَ لِلَّذِی فَطَرَ السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضَ حَنِیفاً مُسْلِماً وَ مٰا أَنَا مِنَ الْمُشْرِکِینَ إِنَّ صَلٰاتِی وَ نُسُکِی وَ مَحْیٰایَ وَ مَمٰاتِی لِلّٰهِ رَبِّ الْعٰالَمِینَ لٰا شَرِیکَ لَهُ اللَّهُمَّ مِنْکَ وَ لَکَ اللَّهُمَّ هَذَا عَنْ فُلَانِ بْنِ فُلَانٍ»
آن حضرت همچنین فرمودند بعد از ذبح بگویید:
«بِسْمِ اللهِ وَ بِاللهِ اللَّهُمَّ عَقِیقَهٌ عَنْ فُلَانٍ لَحْمُهَا بِلَحْمِهِ وَ دَمُهَا بِدَمِهِ وَ عَظْمُهَا بِعَظْمِهِ اللَّهُمَّ اجْعَلْهُ وِقَاءً لآِلِ مُحَمَّدٍ ص»
از امام باقر (ع) نیز نقل شده است، وقتی عقیقه را سر بریدی بگو :
«بِسْمِ اللهِ وَ بِاللهِ وَ الْحَمْدُ للهِ وَ اللهُ أَکْبَرُ إِیمَاناً باللهِ وَ ثَنَاءً عَلَى رَسُولِ الله وَ الْعِصْمَهَ لِأَمْرِهِ وَ الشُّکْرَ لِرِزْقِهِ وَ الْمَعْرِفَهَ بِفَضْلِهِ عَلَیْنَا أَهْلَ الْبَیْتِ فَإِنْ کَانَ ذَکَراً فَقُلِ- اللَّهُمَّ إِنَّکَ وَهَبْتَ لَنَا ذَکَراً وَ أَنْتَ أَعْلَمُ بِمَا وَهَبْتَ وَ مِنْکَ مَا أَعْطَیْتَ وَ کُلُّ مَا صَنَعْنَا فَتَقَبَّلْهُ مِنَّا عَلَى سُنَّتِکَ وَ سُنَّهِ نَبِیِّکَ وَ رَسُولِکَ وَ اخْسَأْ عَنَّا الشَّیْطَانَ الرَّجِیمَ لَکَ سُفِکَتِ الدِّمَاءُ لَا شَرِیکَ لَکَ وَ الْحَمْدُ لِلّٰهِ رَبِّ الْعٰالَمِینَ»
چگونگی تقسیم عقیقه
مستحب است بعد از سر بریدن عقیقه، استخوانهایش را نشکنند، بلکه از بندها جدا کنند، ولی استحباب دفن کردن استخوانهاى عقیقه و بعضى از کارهایى که در بعضى جاها مرسوم و معروف است، ثابت نشده و مدرکى ندارد. مستحب است یک ران یا یک سوم و یا یک چهارم گوسفند را به قابله دهند، اگر قابله مادر بزرگ پدری نوزاد باشد، یا از افراد تحت تکفّل وی باشد، چیزی به قابله داده نمیشود و اگر فرزند بدون قابله متولد شد، آنرا به مادر فرزند میدهند و مادر آنرا به هر کسی که خواست میدهد و بقیّه گوشت را بین مؤمنان نیازمند تقسیم کنند، اما بهتر آن است که بقیّه را لااقل با آب و نمک بپزند و گوشت آن را حدّاقل به ده نفر از مؤمنان، اطعام کنند هر قدر بیشتر باشند دارای فضیلت بیشتر است. سنّت است که پدر و مادر و هر کسی که خرجش به عهده پدر آن طفل است و عیال او محسوب میشوند – مانند فرزندان – از گوشت عقیقه نخورند، همچنین بهتر آن است که از طعامی که در آن پخته باشد نخورند، و خوردن مادر از آن گوشت کراهت بیشتری دارد اما اشکالی ندارد که مادر از گوشت عقیقه به همسایه فقیرش بدهد.
عقیقه کردن مستحب است یا واجب؟
عقیقه کردن برای کودک، کار مستحبی است که بارها بر آن تأکید شده است، البته این دستور مخصوص افرادی است که توان انجام آن را داشته باشند. بعضی از فقیهان و عالمان دین هم عقیقهکردن را واجب دانسته اند. امام صادق (ع) در مورد عقیقهکردن در خانوادههای فقیر و غنی فرموده است: « عقیقه کردن برای کسی که از لحاظ مالی توانگر باشد لازم است. اگر کسی فقیر و تهیدست است، بعد از اینکه فقرش برطرف شد این کار را انجام بدهد، اما اگر فقیری هیچ وقت ثروتمند نشد بر او تکلیفی نیست که عقیقه کند. همچنین اگر برای او عقیقه نکنند، تا وقتی که برای او قربانی کنند، قربانی از عقیقه کفایت میکند».
عقیقه پیامبر اکرم(ص) برای نوههایش
در کتاب بحارالانوار روایتی نوشته شده با این مضمون که حسین پسر خالد نقل کرده که امام رضا(ع) درباره سنت عقیقه در خانواده رسول اکرم(ص) تعریف کرده است که روز بیست و دوم ماه رمضان بود و ۷ روز از به دنیا آمدن امام حسن(ع) میگذشت. جبرئیل(ع) برای تبریک و تهنیت این تولد مبارک، بر پیامبر اسلام(ص) وارد شد و سفارش کرد که حضرت، کودک را نامگذاری کند، سرش را بتراشد و برای او عقیقه کند. پیامبر اسلام(ص) هم به سفارشها عمل کرده و یک یا دو گوسفند را برای نوزاد عقیقه کرد. همچنین در کتابهای روایتی شیعه و سنی از جمله در کتاب مستدرک نوشته شده است که در هفتمین روز از تولد امام حسین(ع) یعنی در روز نهم شعبان سال چهارم هجری، پیغمبر اکرم(ص) برای آن حضرت یک یا دو گوسفند را عقیقه کرد و یک رانش را همراه با مبلغ زیادی پول به قابله داد.
بقیه گوشت گوسفند را هم میان بینوایان و فقیران تقسیم کرده و بعد از آن موهای سر آن حضرت را تراشیده و هم وزن آن نقره صدقه دادند. روایت دیگری هم در کتاب حیاه الامامالعسکری (ع) درباره عقیقه برای امام زمان (عج) نوشته شده که آن را ابراهیم پسر ادریس تعریف کرده است، به این صورت که: مولای من، امام حسن عسکری(ع)، دو رأس گوسفند را برای من فرستاده و نوشت: «بسمالله الرحمن الرحیم، این دو گوسفند را برای مولای خود امام زمان (عج) عقیقه کن و از گوشتش بخور که گوارایت باد و به برادرانت هم اطعام کن.» من همچنین کردم.