احکام زکات
زکات از دستورات واجب مالی در دین اسلام و البته یکی از فروع دین است و در مورد چیزهایی وضع شده که انسان آنها را با کمک طبیعت به وجود میآورد، آن هم طبیعت سهل و ساده؛ یعنی انسان به نسبت، کار کمی انجام داده و طبیعت کار بیشتر را انجام میدهد و محصول را مفت و رایگان در اختیار انسان میگذارد. در ۵۹ آیه قرآن و حدود ۲۰۰۰ روایت به زکات اشاره شده است. در قرآن در بسیاری از موارد از واژه صدقه برای اشاره به زکات استفاده شده است و در فقه، زکات را صدقه واجب میخوانند.بر اساس احکام زکات و دستور اسلام، مسلمانان باید مقدار معینی از ۹ قلم کالا که زکات به آن تعلق می گیرد، برای مصرف در زندگی فقرا و سایر امور عمومی اجتماعی بپردازند. زکات دو نوع دارد: زکات بدن که همان زکات فطره است و در عید فطر پرداخت میشود و زکات مال که به غلات چهارگانه، دامها و سکهها با شرایط خاصی تعلق میگیرد. زکات علاوه بر دین اسلام در ادیان پیشین نیز بوده است؛ یعنی زکات به همراه نماز از مشترکات همه ادیان آسمانی است و آیات بسیاری در قرآن کریم گواه این مدعاست. با بررسی آیات و روایات در مییابیم که زکات در اسلام همانند زکات در دیگر ادیان الهی نیست که صرفا مبتنی بر یک نوع وصیت و سفارش اخلاقی باشد؛ بلکه واجبی الهی است و بیاعتنایی به آن فسق بوده و منکر وجوب آن، کافرمیباشد.
آنچه به آن زکات تعلق میگیرد
زکات به نه چیز تعلق میگیرد:
- گندم
- جو
- خرما
- کشمش
- طلا
- نقره
- شتر
- گاو
- گوسفند
برخی سرمایه را نیز به موارد فوق افزودهاند؛ هرچند نظر رایج در بین علمای شیعه این است که پرداختن زکات سرمایه را مستحب میدانند.اگر کسی یکی از این موارد را مالک باشد، طبق شرایطی واجب است مقداری از آن، که در شریعت معین شده را پرداخت کند. در پرداخت زکات نیت لازم است، چون زکات یک واجب مالی و عبادی است و بر زکات دهنده واجب است آن را برای قربت و امتثال فرمان خداوند پرداخت کند. مراجع تقلید برای وجوب و نصاب موارد زکات احکامی بیان کردهاند که لازم است برای اطلاع دقیق از آنها به رسالۀ توضیح المسائل مراجعه کرد. نظر مشهور فقها در این احکام چنین است:
شرایط زکات غلات
برای زکات غلات (گندم، جو، خرما و کشمش) دو شرط وجود دارد:
- مالک بودن زراعت
- رسیدن به مقدار نصاب (۲۰۷ مَن، معادل۸۴۷ یا ۸۸۵ کیلوگرم)
- مقدار زکات با توجه به شرایط مختلف آبیاری بین یک دهم تا یک بیستم محصول است.
شرایط زکات طلا و نقره
برای زکات طلا و نقره سه شرط وجود دارد:
- زکات طلا و نقره در صورتی واجب میشود که آن را سکه زده باشند و معامله با آن رواج داشته باشد.
- گذشتِ سال.
- رسیدن به مقدار نصاب. نصاب اول طلا بیست مثقال شرعی (حدود ۶۹ گرم) و نصاب اول نقره دویست درهم (حدود ۶۰۰ گرم) و زکات آن یک چهلم است.
شرایط زکات حیوانات
برای زکات دام (شتر، گاو، گوسفند) چهار شرط وجود دارد:
- گذشتِ سال
- چریدن از علف بیابان نه علوفه چیده شده
- بیکار بودن حیوان در طول سال
- رسیدن به مقدار نصاب. نصاب اول شتر ۵ نفر است که یک گوسفند زکات آن است. زکات اول گاو ۳۰ رأس است که زکات آن یک گوساله دو ساله است. زکات اول گوسفند ۴۰ رأس و زکات آن یک گوسفند است.
مثالی برای زکات
مثلاً گندم که انسان بوجود میآورد در قسمت کمی، فکر و عمل او دخالت دارد و قسمت بیشتر، فعالیت طبیعت است. از این رو اسلام به انسان میگوید اینجا که از سخاوت طبیعت استفاده میکنی مقداری از آن را باید در راههای دیگر بدهی. البته سؤال مهمی که اینجا مطرح میشود این است که چرا گندم باید زکات داشته باشد و برنج نداشته باشد؟ این مسئله در سابق هم مطرح بودهاست در جواب گفتهاند، آن سادگی که در موارد زکات هست در برنج نیست یعنی به آن سادگی که گندم به دست میآید برنج به دست نمیآید و زحمت زیادی میخواهد و زکات در واقع به این علت است که یک مقدار از چیزی را که طبیعت رایگان در اختیار انسان قرار میدهد به دیگران بدهد.
ریشه و معنی زکات
زکات از ریشه لغوی «ز ک و» دلالت بر رشد و نمو و زیاد شدن دارد. خلیل بن احمد درباره معنای لغوی زکات میگوید: زکات مال به معنای پاک کردن آن است و جمله «زکا الزرع یزکو زکاء» به معنای رشد کردن کشتزار و محصولات میباشد. راغب اصفهانی اصل زکات را به معنای رشدی که از برکت خداوند به دست آمده میداند و علامه طباطبایی معنای لغوی زکات را تطهیر میداند. زکات در اصطلاح شرعی به معنای وجوب پرداخت اندازه معینی از برخی اموال است که به حد نصابی خاص رسیده باشد. علت اینکه این واجب، زکات نامیده شده، امید به برکت یافتن مال، یا برای پاکیزه کردن نفس انسان است. زکات معنای عامی هم دارد که به همۀ کمکهای واجب و مستحب به دیگران گفته میشود. از آنجا که در قرآن برای اشاره به زکات از واژه صدقه هم استفاده شده است، برای زکات واجب از اصطلاح صدقه واجب استفاده میشود تا از صدقههای مستحب متمایز شود.
زکات در قرآن و روایات
زکات از مهمترین برنامههای اقتصادی اسلام است. این واژه به همراه مشتقاتش در قرآن ۵۹ مرتبه در ۲۹ سوره و ۵۶ آیه به کار رفته، که ۲۷ مورد در کنار نماز آمده است:
وَالَّذِینَ هُمْ لِلزَّکَاهِ فَاعِلُونَ ﴿۴﴾[ مؤمنون–۴]
الَّذِینَ إِن مَّکَّنَّاهُمْ فِی الْأَرْضِ أَقَامُوا الصَّلَاهَ وَآتَوُا الزَّکَاهَ…﴿۴١﴾[ حج–۴۱]
…وَالْمُقِیمِینَ الصَّلَاهَ ۚ وَالْمُؤْتُونَ الزَّکَاهَ وَالْمُؤْمِنُونَ بِاللَّـهِ وَالْیَوْمِ الْآخِرِ أُولَـٰئِکَ سَنُؤْتِیهِمْ أَجْرًا عَظِیمًا ﴿١۶٢﴾[ نساء–۱۶۲]
رِجَالٌ لَّا تُلْهِیهِمْ تِجَارَهٌ وَلَا بَیْعٌ عَن ذِکْرِ اللَّـهِ وَإِقَامِ الصَّلَاهِ وَإِیتَاءِ الزَّکَاهِ ۙ…﴿٣٧﴾[ نور–۳۷]
وجوب زکات
وجوب زکات از ضروریات دین اسلام و مورد اتفاق همه مسلمانان است و انکار وجوب آن موجب ارتداد خواهد شد. زکات از عبادات به شمار میرود، از این رو، نیت (قصد قربت) در آن شرط است. از آیات مختلف قرآن از جمله آیه ۱۵۶ سوره اعراف، ۳ سوره نمل، ۴ سوره لقمان، و آیه ۷ سوره فصلت که همه از سورههای مکّی هستند، چنین استفاده میشود که: حکم وجوب زکات در مکه نازل شده است، و مسلمانان موظف به انجام این وظیفه اسلامی بودند ولی هنگامی که پیامبر(ص) به مدینه مهاجرت کرد و پایه حکومت اسلامی را گذارد از طرف خداوند مأموریت یافت که زکات را شخصاً از مردم بگیرد – نه این که خودشان به میل و نظر خود، در مصارف آن صرف کنند -. آیه شریفه «خُذْ مِنْ أَمْوالِهِمْ صَدَقَهً…» در این هنگام نازل شد. مشهور این است که نزول این آیه در سال دوم هجرت بود و سپس مصارف زکات به طور دقیق در آیه ۶۰ سوره توبه بیان گردیده است.
زکات در ادیان سابق
زکات علاوه بر دین اسلام در ادیان پیشین نیز بوده است؛ یعنی زکات به همراه نماز از مشترکات همه ادیان آسمانی است و آیات بسیاری در قرآن کریم گواه این مدعاست. با بررسی آیات و روایات در مییابیم که زکات در اسلام همانند زکات در دیگر ادیان الهی نیست که صرفا مبتنی بر یک نوع وصیت و سفارش اخلاقی باشد؛ بلکه واجبی الهی است و بیاعتنایی به آن فسق بوده و منکر وجوب آن، کافرمیباشد.
موارد مصرف زکات
در بیان تعیین موارد مصرف زکات اکثر مفسّران بدین آیه استناد نمودهاند و در این موارد، اختلافی ندارند. مراد از صدقات در این آیه زکات واجب است: «انَّما الصَّدقاتُ للفُقَراء و المَساکین و العاملین عَلَیها وَ المُؤلَّفَهِ قُلُوبُهُم وَ فی الرّقاب و الغارمین و فی سبیل الله و ابن السبیل فریضَه مِنَ الله و الله عَلیمٌ حکیم»
صدقات، منحصرا در این موارد هشت گانه به مصرف میرسد:
- فقرا
- مساکین
- متصدیان اداره صدقات و مأموران جمع آوری زکات
- افرادی که به وسیله کمکهای مالی، تمایل بیشتری به اسلام پیدا میکنند و تألیف قلوب در آنها به وجود میآید.
- کسانی که برده هستند و برای آزادی آنها از زکات استفاده میشود.
- بدهکاران
- هر امری که رضای خداوند در آن باشد.
- ابن سبیل: افرادی که در راه ماندهاند و درمانده شدهاند.